Volgende week vrijdag beginnen in Sotsji de Olympische Winterspelen. Voor Vladimir Poetin is het spektakel in de badstad een middel om zijn prestige op te krikken. Van de fabelachtige kosten tot ’s mans houding tegenover homo’s: de internationale kritiek is verpletterend. Maar geld en vermeende herenliefde vormen de rode draad in de carrière van de Russische president.
Vladimir Poetin heeft zijn les geleerd. In Volgograd legde hij op 1 januari bloemen neer op de plaats waar Kaukasische zelfmoordterroristen op 30 december – een dag na de aanslag in het treinstation van dezelfde stad – in een afgeladen bus dood en vernieling hadden gezaaid. Daarna haastte de Russische president zich naar het plaatselijke ziekenhuis om de overlevenden moed in te spreken. Poetin was onder de indruk van een bejaarde patiënte: ‘Inwoners van Volgograd geven het zo snel niet op’, zei ze. De president boog zich voorover en nam met een handkus afscheid van de dame. De beelden gingen de wereld rond.
De grote les had hij veertien jaar eerder gekregen. Amper was Poetin in het voorjaar van 2000 als opvolger van Boris Jeltsin tot president van de Russische Federatie verkozen, of hij werd geconfronteerd met een ramp die noodlottig kon zijn voor zijn carrière. Op 12 augustus 2000 was er brand uitgebroken in de Koersk, een van de modernste Russische nucleaire onderzeeërs. Het schip zonk in de Barentszee. De Russische regering probeerde de omvang van de catastrofe te verbloemen en beweerde dat de Koersk een aanvaring had gehad met een buitenlands schip. Dat was een leugen. Aan boord van de Koersk hadden zich twee explosies voorgedaan nadat een torpedo was ontploft. Vervolgens kelderde het schip met 118 bemanningsleden aan boord. Omdat de reddingsploegen zo lang draalden, stierven ook de 23 matrozen die nog gered hadden kunnen worden.
De president, die zijn vakantie doorbracht aan de Zwarte Zee, reageerde niet. Pas negen uur na de ramp erkende de leiding van de Russische vloot dat er een ongeluk was gebeurd. Maar ook daarna maakte Poetin geen aanstalten om zijn vakantie te onderbreken. Marina Litvinovitsj, een vrouw die had meegewerkt aan Poetins verkiezingscampagne, confronteerde de president toen met een simpele waarheid: ‘Als de natie huilt, moet u met haar meehuilen.’ Het duurde nog eens tien dagen voor Poetin eindelijk opdook in Vidjajevo, de thuishaven van de Koersk. Hij botste er op een groep rouwende weduwen die verbitterd waren over de harteloosheid van de nieuwe sterke man van Rusland.
De redder des vaderlands
Anderen namen het wel voor Poetin op. Ze argumenteerden dat hij geen ervaring had, dat hij president was geworden zonder dat hij daarvoor als politicus ook maar één keer een bad in de menigte had genomen. Niettemin was de catastrofe met de Koersk een demasqué. Want kort daarop ontpopte Poetin zich als de revanchistische man die hij voordien misschien al was, maar sindsdien zeker is gebleven. Poetins rancuneuze karakter manifesteerde zich voor het eerst toen hij wraak nam op de oligarch Boris Berezovski, die het gewaagd had het presidentiële falen in de Koersk-kwestie breed uit te smeren in de media.
Berezovski, die destijds de televisiezender ORT controleerde, gebruikte zijn populaire station om Poetins houding te bekritiseren – het station noemde hem een leugenaar. Een tv-commentator smaalde dat het Patek Philippe-horloge van de president 50.000 dollar had gekost. Poetin was razend omdat hij door Berezovski als een verkwister en een parvenu te kijk was gesteld. Toen leerde de president nog een andere les, aldus Masha Gessen in haar boosaardige Poetin-biografie De man zonder gezicht: ‘Televisie – diezelfde televisie die hem had voortgebracht, een president die uit het niets tevoorschijn was gekomen – kon zich tegen hem keren en hem net zo snel en met hetzelfde zichtbare gemak weer kapotmaken.’
Na de gewraakte uitzending zag Berezovski zich genoodzaakt om naar het Verenigd Koninkrijk te vluchten en daar de rest van zijn leven in politieke ballingschap te slijten. Hij verloor in Londen zijn fortuin, en sloeg in maart vorig jaar de hand aan zichzelf.
Kort na zijn vlucht werd de ORT onder staatscontrole geplaatst. Later ondergingen nog twee andere federale televisiemaatschappijen hetzelfde lot. Alle ORT-medewerkers die aan de kritische Poetin-uitzending hadden meegewerkt, werden ontslagen.
Twee jaar later. Op 23 oktober 2002 gijzelen een vijftigtal Tsjetsjeense terroristen in het Moskouse Doebrovka-theater meer dan 800 toeschouwers van de musical Noord-Oost. De terroristen eisen de terugtrekking van de Russische troepen uit Tsjetsjenië. Twee dagen later pompen speciale eenheden van de Russische inlichtingendienst FSB een verdovend gas door het ventilatiesysteem van de theaterzaal. Daarna bestormen ze het gebouw. Op één na krijgen alle terroristen een kogel in het hoofd. Maar ook deze actie was voor Poetin geen onverdeeld succes: meer dan 120 gijzelaars sterven aan het toxische gas dat ze inademden.
Op het moment van de gijzelingsactie was de Russische Federatie nog aan het bekomen van de terreuraanslagen die in september 1999 verscheidene Russische steden hadden geteisterd. Tot die moordende serie behoorde ook de nooit opgehelderde bomaanslag op een Moskouse hoogbouw (8 september) die volledig werd vernield. Bijna honderd mensen werden gedood. Geregeld werd de Russische hoofdstad opgeschrikt door bomaanslagen in de metro, die doorgaans werden opgeëist door separatisten uit Tsjetsjenië of Dagestan. De laatste grote aanslag vóór Volgograd dateert van maart 2010, toen twee vrouwelijke zelfmoordterroristen bijna veertig burgers in de dood meesleurden toen ze zichzelf opbliezen in het Moskouse metrostation Loebjanka, dat pal onder de kantoren van de FSB ligt.
Van de aanslagen op de Moskouse flatgebouwen wordt weleens beweerd dat de Russische geheime dienst ze had beraamd om ze vervolgens in de schoenen van Tsjetsjeense terroristen te schuiven. Op die manier zou de FSB aan Poetin het voorwendsel hebben bezorgd om de tweede Tsjetsjeense oorlog te ontketenen en zich te profileren als de redder des vaderlands.
Het grote homo-icoon
Poetin wou af van het beeld van de imploderende Sovjet-Unie met haar oude, kaduke leiders. Hij zou een jonge leider zijn, die zijn getrainde body showt. De Rus Vladimir Kaminer, een in 1990 naar Duitsland uitgeweken schrijver die vanuit Berlijn de ludieke zijde van de Russische ziel verkent, schreef vorige week nog dat de Russen sinds veertien jaar elke borstspier van Poetin kennen. Volgens Kaminer heeft die anatomische kennis een kalmerende en stabiliserende invloed op de Russische samenleving. Misschien geldt dat ook voor de hobby’s van de president: nu eens vist hij een paar antieke amforen op uit de oceaan, een andere keer meet hij zijn krachten met een tijgerjong.
Die zelfenscenering is niet altijd even geloofwaardig. Nadat hij in 2012 aan de poolcirkel een zwerm witte kraanvogels de weg naar hun winterbestemming had getoond, landde zijn gemotoriseerde deltavliegtuig zo onzacht dat de president, die waarschijnlijk een hernia opliep, een hele tijd op non-actief werd gesteld. Twee jaar eerder, in 2010, was hij op een persconferentie in Kiev verschenen met blauwe plekken op zijn slapen. Opgelopen tijdens een partijtje judo, heette het. Maar deskundigen wezen erop dat zulke bloeduitstortingen veroorzaakt worden door curare, een gif dat zich bij het gebruik van botox manifesteert. Poetin zou zich op advies van zijn vriend Silvio Berlusconi met botox een nieuw, strak, glad en leeg gezicht hebben aangemeten.
Het macho-imago van Poetin werkte contraproductief. De Moskouse homoscene was wild enthousiast toen in de zomer van 2007 in Russische en internationale media foto’s verschenen van twee mannen die naast elkaar in bloot bovenlijf stonden te hengelen. De ene was prins Albert van Monaco, de andere de Russische president. Poetins reputatie als homo-icoon was gevestigd. Het is niet uitgesloten dat zijn recente oekazes om homopropaganda op Russisch territorium te beteugelen mede is ingegeven door zijn zorg om dat beeld te corrigeren. Temeer omdat de vijanden uit de omgeving van de president niet te beroerd zijn om Poetin in de homo-erotische hoek te duwen.
In zijn pas in het Duits vertaalde, ietwat warrige maar bijzonder goed geïnformeerde Poetin-biografie Vladimir. De hele waarheid over Poetin vertelt de Russische politicoloog Stanislav Belkovski een anekdote die de kwestie illustreert. In 1999 had Belkovski in Moskou een gesprek met een oligarch wiens naam niet wordt genoemd. De betrokkene vroeg Belkovski hoe de toekomstige man in het Kremlin onder de controle van de oligarchen kon worden gebracht. Toen Belkovski repliceerde dat zo’n mentale greep uitgesloten was omdat niemand Poetin kon dwingen om zich aan zijn beloftes te houden, meende zijn gesprekspartner dat ze een geheim wapen hadden: in geval van nood konden ze het gerucht verspreiden dat Poetin homoseksuele voorkeuren heeft. Belkovski over de intentie van zijn gesprekspartner: ‘Hij bedoelde daarmee dat alleen compromitterend materiaal met betrekking tot de homoseksualiteit een min of meer doeltreffend middel zou zijn om in het uiterste geval druk uit te oefenen op de toekomstige president.’
Nu wijst niets erop dat Vladimir Poetin homo is of zelfs maar ‘closet gay’ zou zijn. Maar vrouwen spelen in zijn leven ook geen noemenswaardige rol. Van Jelena Tregoebova, een Russische journaliste die na de publicatie van haar Poetin-boek De mutanten van het Kremlin in 2006 uit Moskou naar Londen vluchtte (er was een bom ontploft voor haar voordeur), weten we dat Poetin een onhandige verleider is. Ook al gaat dit tegen de propaganda in: vrouwen vallen niet op hem. De verhalen over zijn buitenechtelijke relaties, die dateren uit de tijd dat hij nog met Ljoedmila Poetina was getrouwd, zijn ongetwijfeld met opzet uit de lucht gegrepen. In 2002 ebde het gerucht van een liaison met de toen negentienjarige olympische kampioene Alina Kabajeva weer snel weg. In 2009 zou Poetin een affaire hebben gehad met de operadiva Anna Netrebko, maar ook dat vuurtje doofde vanzelf uit nadat de zangeres haar huwelijk met een Uruguyaanse tenor had aangekondigd.
De kaviaar-Spelen
In een relatief gesloten maatschappij als de Russische gonst het altijd van de geruchten. De waarheid wordt er in verschillende versies verkondigd. Zo zou Poetins vriend Albert van Monaco, die een grote invloed heeft in de internationale sport, zich hebben uitgesloofd om de organisatie van de Olympische Winterspelen 2014 aan Sotsji toe te wijzen. Oorspronkelijk leek die subtropische parel aan de oevers van de Zwarte Zee geen schijn van kans te hebben tegen rivalen als het Koreaanse Pyeongchang en het Oostenrijkse Salzburg.
Werd Oostenrijk gelijmd? Ook de vermaarde Oostenrijkse skikampioen Karl Schranz, nog een boezemvriend van Poetin, zou zich voor Sotsji hebben ingezet, wat de Oostenrijkers geen windeieren heeft gelegd. Zowat tien procent van alle bedrijven die aan deze Spelen hebben meegebouwd, komen uit Oostenrijk.
Intussen weet de hele wereld wat voor een gat de Winterspelen in de Russische begroting hebben geslagen. Bij gebrek aan sneeuw kochten de organisatoren in Israël een peperdure machine die naar verluidt sneeuw in elke kleur kan produceren. De leiding van de staatsfirma Olympstroj, die in Sotsji instond voor de toewijzing van de belangrijkste preolympische bouwopdrachten, werd niet minder dan vijf keer vervangen. Terwijl de Winterspelen in Vancouver ‘slechts’ 9 miljard dollar kostten, wordt het budget voor Sotsji inmiddels op 51 miljard dollar geraamd. Niet minder dan 30 miljard dollar zou in de zakken van een maffiose ondernemerskliek verdwenen zijn. Alleen al de aanleg van de 30 kilometer lange weg van Sotsji naar het skioord Krasnaja Poljana kostte 9 miljard euro. ‘Je had deze weg net zo goed kunnen verharden met goud of kaviaar’, aldus de Russische regimecriticus Boris Nemtsov in zijn vernietigende Sotsji-rapport.
Die graaicultuur werd zelfs Poetin te bont. Toen uitlekte op welke schandalige manier de firma ‘Recreatieoorden in Noord-Kaukasus’ zich in Sotsji had verrijkt, werd Achmed Bilalov, de Dagestaanse eigenaar van de onderneming, door een woedende Poetin tijdens een rechtstreekse televisie-uitzending de laan uit gestuurd. De Kaukasische ondernemer koos meteen het hazenpad richting Baden-Baden.
De man van 60 miljard
Tot meer transparantie heeft die uitval van Poetin niet geleid. Zo werd de bekende Britse reporter Luke Harding van de krant TheGuardian de toegang tot Rusland ontzegd, niet alleen omdat hij in Sotsji onderzoek wilde doen naar nog meer dubieuze businessdeals, maar vooral omdat hij wilde uitvissen hoe het nu precies zit met het privébezit van de president. Die kwestie had biograaf Stanislav Belkovski in 2007 onderzocht voor de Duitse krant Die Welt. Steunend op het feit dat Poetin 4,5 procent van gasproducent Gazprom bezit, een groot pakket aandelen van de oliemaatschappij Soergoetneftegas, en ook nog eens 50 procent van energiehandelaar Goenvor controleert, schatte Belkovski Poetins vermogen op 40 miljard dollar. Intussen zou dat al 60 miljard zijn. Poetin waakt er wel over dat hij zijn sobere imago bij het Russische volk niet beschadigt – zie de heibel met het Patek Philippe-horloge. Hij overdrijft niet in het etaleren van zijn weelde. De Moskouse nouveaux riches pronken met hun Ferrari’s en Rolls-Royces, terwijl Poetin met een Lada Kalina van zijn residentie in Novo-Ogarjovo naar zijn werk in het Kremlin rijdt.
De kiem van Poetins rijkdom ligt in Leningrad, waar hij begin jaren negentig na een onbeduidend baantje als universiteitsbediende pijlsnel carrière maakte in de politiek, en van gewezen KGB’er opklom tot adviseur van burgemeester Anatoli Sobtsjak. In haar biografie De man zonder gezicht onthult Masha Gessen dat Poetin in die functie even louche als lucratieve contracten met allerlei buitenlandse ondernemingen afsloot. Daarbij ging het vooral om de uitvoer van Russische grondstoffen in ruil voor de import van buitenlandse voeding. Onderzoek wees uit dat de opbrengsten uit de verkoop van die geëxporteerde Russische grondstoffen systematisch in de zakken van de Russische onderhandelaars verdwenen. Dat onderzoek werd gevoerd door de in 2012 overleden Marina Salje, een doctor in de geologie die in Leningrad voorzitter was van het gemeentelijk comité voor voedselvoorziening. Toen in 1994 bleek hoe belastend het materiaal was dat ze verzameld had, werd Salje bedreigd. Omdat ze vreesde voor haar leven, vluchtte ze weg uit Leningrad en verborg zich op het platteland. Het duurde twee jaar voor Masha Gessen haar in 2010 kon overhalen om haar verhaal te vertellen. Salje hield voet bij stuk dat onder Poetins toezicht in Leningrad 100 miljoen dollar gemeenschapsgeld was verdampt.
Sprookjes? Geruchten? Ook Belkovski blijft erbij dat Rusland onder het stabiliteitsbeleid van Poetin ‘het land van de totale corruptie’ is geworden. In zijn boek vertelt de biograaf niet zonder leedvermaak hoe Poetin halverwege de jaren negentig in Sint-Petersburg door het lot getroffen werd. Zijn datsja in de buurt van de stad brandde af tot op de grond. Belkovski: ‘Daarbij moest de toekomstige president, slechts gehuld in een badjas, een koffer met cash redden – enkele bronnen gewagen dat er 15 miljoen dollar in zat. Toen al had Poetin geen al te groot vertrouwen in de banken.’
DOOR PIET DE MOOR
Poetins harteloosheid bij de ramp met de Koersk was het begin van een politiek van rancune en revanche.
De oligarchen hadden een geheim wapen. In geval van nood zouden ze het gerucht verspreiden dat Poetin homo is. Vandaar ook zijn harde standpunten.
De Winterspelen in Vancouver kostten ‘maar’ 9 miljard dollar. Het budget voor Sotsji wordt intussen op 51 miljard geraamd.
