Door de oorlog in Oekraïne ondergaat de Europese Unie fundamentele veranderingen, vertelt historicus en politiek filosoof Luuk van Middelaar.
‘De Russische invasie van Oekraïne kwam als een donderslag bij heldere hemel voor Europa’, vertelt de Nederlandse historicus en politiek filosoof Luuk van Middelaar. ‘Plots reden de tanks zich in het slijk vast zoals we dat sinds de Tweede Wereldoorlog niet meer hadden gezien.’ We treffen Van Middelaar in de Humboldt Universiteit in Berlijn. Niet veel verderop, in de Duitse Bondsdag, sprak bondskanselier Olaf Scholz op 27 februari het parlement voor de eerste keer sinds 1945 op een zondag toe. Hij sprak er over een Zeitenwende, een historische ommekeer. ‘En gelijk heeft hij’, vindt Van Middelaar. ‘Sinds 24 februari bestaat er in Duitsland opnieuw een besef van kwetsbaarheid. Nota bene de Groenen, de tweede grootste regeringspartij, trekken meer geld uit voor het leger dan voor de klimaatomslag. Als de grootste en meest centraal gelegen EU-lidstaat de tanker zo omgooit, dan heeft dat een enorme weerslag op de rest.’
Met deze agressie heeft Rusland afscheid genomen van de Europese beschavingsruimte.
Scholz was niet de enige die op 27 februari een toespraak hield.
Luuk van Middelaar:Precies. Onder de noemer van de ietwat orwelliaans klinkende Vredesfaciliteit kondigde Commissievoorzitter Ursula von der Leyen financiële steun voor militaire hulp aan. Daarmee is de Europese Unie, toch een vredesproject, de Rubicon overgetrokken. We verklaarden ons feitelijk oorlogspartij, weliswaar in steun van een partner die onmiskenbaar wordt aangevallen.
Waar staan we nu, ruim honderd dagen later?
Van Middelaar:Zes sanctiepakketten, een razendsnelle energieomslag, de opvang van miljoenen vluchtelingen en de herwaardering van de NAVO. Vanuit een historisch perspectief zijn zulke verschuivingen ronduit indrukwekkend. Bovenal voelt de Russische agressie toch ook aan als een Europese landoorlog. Het gaat om ons eigen continent, om buurlanden van Rusland. De oorlog in Oekraïne versterkt als het ware de Europese publieke sfeer.
Is met name West-Europa na de Russisch-Georgische oorlog in 2008 en de annexatie van de Krim in 2014 naïef geweest over de motieven van Vladimir Poetin?
Van Middelaar: Sinds het begin van de oorlog vragen sommigen om verontschuldigingen van voormalig Duits bondskanselier Angela Merkel. Dat hoeft ze helemaal niet te doen. Achteraf is het altijd gemakkelijk kraaien. Georgië had wel een waarschuwing kunnen zijn, maar de toenmalige Georgische regering heeft zich toen ook laten provoceren. Ook de pogingen van Merkel na 2015 zijn verdedigbaar. Met de Minsk-akkoorden heeft ze voor een staakt-het-vuren gezorgd dat ondanks alle inbreuken erop veel levens heeft gered – vergeet niet dat er toen al meer dan tienduizend mensen waren omgekomen. Ze kon de opgebouwde spanningen nog beteugelen en daarmee de huidige oorlog uitstellen, wat Oekraïne de tijd heeft gegeven om zich te bewapenen. Het was simpelweg een compromis, en die zijn zelden fraai.
Ook nu wordt er nagedacht over een eventueel vergelijk tussen Oekraïne en Rusland.
Van Middelaar:Daar bestaat helaas geen feestelijk antwoord op. Een oorlog kan eindigen wanneer de ene partij wint en de andere zich daarbij neerlegt. Maar noch Rusland noch Oekraïne kan de ander tot overgave dwingen. Een andere optie is een overeenkomst tussen de twee, die wegens de brutaliteit van deze oorlog nog veel onrechtvaardiger zou aanvoelen dan in 2015. Een lang aanslepende oorlog is het meest waarschijnlijke scenario, in het beste geval consolideert er zich een relatief stabiele frontlijn. De oorlog in Oekraïne is een onmogelijke situatie, we kunnen niet anders dan ermee om te leren gaan. Oekraïne zal nu eenmaal altijd een buurland hebben dat groter en machtiger is. Dat is een pijnlijke vaststelling. Wel heeft Rusland met deze agressie afscheid genomen van de Europese beschavingsruimte. En zo lijkt het wel alsof de geschiedenis zich in gekruist rijmschema herhaalt: met het einde van de Koude Oorlog opende McDonalds voor het eerst een filiaal in Rusland, nu is het laatste filiaal er gesloten.
De Europese Commissie stelt voor om Oekraïne kandidaat-lidstaat te maken. Een goed idee?
Van Middelaar:Voor Oekraïens president Volodymyr Zelensky vordert de oorlog een morele en historische noodzaak van Europees lidmaatschap. Geef hem eens ongelijk. Net zoals in de jaren negentig beleven we de geschiedenis in volle galop. Toch zie ik twee bezwaren: het is moeilijk voorstelbaar dat het land tot de EU toetreedt voordat het lid wordt van de NAVO. Het is geen toeval dat alle voormalige Oostbloklanden precies dat traject hebben afgelegd. Veiligheid komt eerst, en de EU is niet in staat om Rusland af te schrikken, laat staan zich ertegen te verdedigen. Daarnaast is vrijwel iedereen het erover eens dat de EU te weinig geopolitiek handelingsvermogen heeft om de uitdagingen van de toekomst tegemoet te treden. Dus is er een flinke verdieping van het Europese project nodig. Maar het is zeer de vraag of de lidstaten die nu het luidst om uitbreiding roepen, zoals Polen of de Baltische staten, dat zien zitten.
