De actie van boeren zonder grond in Brazilië heeft tot hier echo’s gevonden : een prijs, en een diplomatieke rel tussen Brussel en Rio.

De Braziliaanse ?Beweging van Boeren Zonder Grond? ontving een paar weken geleden de ?Koning-Boudewijnprijs voor Ontwikkelingswerk?. Dat de Koning Boudewijnstichting daarmee, gewild of ongewild, aan politiek deed, bleek uit de Braziliaanse reacties, die net niet opliepen tot een oorlogsverklaring.

De meningen in Brazilië, over de Movimento dos Trabalhadores Rurais sem Terra (MST), de beweging van landloze boeren, lopen uiteen. De MST bezet onproductieve gronden van grootgrondbezitters en stuurt er dan op aan dat de overheid die bezetting legaliseert. Dat lukt soms, want ondertussen verwierven al 120.000 gezinnen op deze manier een lap grond. De MST laat het daar evenwel niet bij, en wil een algemene landhervorming, iets wat de Braziliaanse maatschappelijke ordening fundamenteel zou veranderen.

De grootgrondbezitters zien in deze beweging dan ook een bedreiging van hun aloude recht op eindeloze hoeveelheden Braziliaanse grond en brandmerken de MST zonder veel omwegen als een terroristische organisatie. Anderen binnen de Braziliaanse elite noemen de Movimento echter de belangrijkste sociale beweging van deze eeuw, in belang vergelijkbaar met de afschaffing van de slavernij in de negentiende eeuw.

De vijf miljoen landloze boeren zeker, maar ook een groeiende meerderheid van de Braziliaanse stedelingen, is gewonnen voor een landhervorming lees : een herverdeling van de landbouwgrond. Het onophoudelijke aanzwellen van de favelas in de grote steden is immers al lang een nachtmerrie voor wie leefbare en veilige steden wil. De stad Sao Paulo telt zestien miljoen inwoners. De hoop is dat, voor eens, een ontwrichtende plattelandsvlucht kan omgekeerd worden in een ontlastende stadsvlucht, in de richting van de uitgestrektheid van het Braziliaanse binnenland.

Er is ruimte voor zo’n interne migratie. Volgens het officiële Instituut voor Landhervorming wordt binnen de grote landerijen 100 miljoen hectare dat is meer dan dertig keer België niet bebouwd of gebruikt voor extensieve veeteelt. In een land waar vijftig miljoen mensen onvoldoende te eten hebben, wil dat wat zeggen. Anders dan in Aziatische staten zoals Bangladesh of India was de Braziliaanse plattelandsvlucht dus niét te wijten aan het feit dat de beschikbare grondpercelen door de niet aflatende bevolkingsgroei voor elke boer onleefbaar klein zijn geworden. In Bangladesh heet iemand met vier hectaren vruchtbare Bengaalse grond al een grootgrondbezitter. In Brazilië bezitten de grootgrondbezitters makkelijk gebieden ter grootte van een Belgische provincie. En meer kan ook. Volgens de Wereldbank bezit 0,83 procent van de landeigenaars 43 procent van de grond. In Brazilië is het grondprobleem dus niet zozeer een overbevolkingsvraagstuk als wel een verdelingsprobleem. Wat niet wil zeggen dat bevolkingsgroei niks met het ontstaan van de MST zou te maken hebben.

EEN PROBLEEM VAN IBERISCHE ORIGINE

Om te begrijpen waarom Brazilië en andere Latijns-Amerikaanse staten ?geplaagd? worden door grootgrondbezit, moeten we ver terug in de tijd, naar de Europese verovering van de Nieuwe Wereld. Daar waar Noord-Amerika in hoofdzaak een Noord-Europees settlerskolonialisme kende, exporteerden Spanje en Portugal hun eigen halffeodale structuren naar Zuid-Amerika. De hacienda’s en fazenda’s van Latijns-Amerika waren niet meer dan de weerspiegeling van de verhoudingen op het Iberische platteland in de zestiende eeuw. Het mag dan ook niet verbazen dat de landen die nu een ?probleem? van grootgrondbezit kennen allemaal dezelfde Iberische kolonisatoren hadden : Bolivië, Mexico, Guatemala maar ook de Filippijnen aan de andere kant van de wereld.

?De meeste Braziliaanse grootgrondbezitters zijn inderdaad van Portugese origine,? bevestigt Dom José Gomes, bisschop van Chapeco in de zuidelijke deelstaat Santa Catarina, die altijd al aan de kant van de landlozen stond, en die voor de uitreiking van de prijs naar Brussel gekomen was. ?Al slaagden latere emigranten uit Duitsland en Italië er ook in enorme fazenda’s te verwerven.?

Over die ?verwerving? kunnen we kort zijn : het had natuurlijk iets van roof, tenminste tegenover de oorspronkelijke bewoners, de Indianen. Dom José : ?Het land draagt nog de herinnering aan die verovering. Zo ontleent het stadje Vitoria zijn naam aan de overwinning die de blanken haalden, toen ze de Indianen voorgoed verdreven en uitroeiden.?

Eenmaal de Indianen goeddeels verdwenen verdreven, uitgeroeid of gestorven aan de ziekten die de blanken meebrachten , ontstond een enorm leeg land. Dat pikten de kolonisten in. Waarna ze zwarte slaven invoerden om er op te werken. Egidio Domingos Brunetto, lid van de nationale directie van de MST : ?Sinds 1500 heeft ons land nooit een landhervorming gekend. Twee fundamentele principes bleven al die tijd dominant : het recht van de grootgrondbezitters op goedkope arbeidskrachten, en het monopolie op grond van diezelfde kleine groep. Dat grondmonopolie is sindsdien altijd met repressie verdedigd.?

Dat feodale is altijd wat blijven hangen op het Braziliaanse platteland. Als we iemand, die er tien jaar heeft gewoond, vragen waarom in de huidige omstandigheden nog zoveel grootgrondbezitters verkozen worden tot parlementair, duikt het woord meteen op : ?De verhoudingen op het platteland zijn feodaal. Het kost de grondbezitter in almacht niet veel moeite om de stemmen van wie voor hem werkt, binnen te halen. Een dreiging hier of een beloning daar volstaan al. Soms geven ze één schoen voor de verkiezingen ; de andere volgt dan na de stembusgang als de juiste stem is uitgebracht.? Zo geheim is de stemming nu ook weer niet.

Grootgrondbezit was dus lange tijd niet voor discussie vatbaar. Er waren zelfs geen woorden voor. ?Het woord latifundio (grootgrondbezit) duikt pas op in deze eeuw,? vertelt Dom José. ?Het is pas naarmate de bevolkingsdruk toeneemt, dat het grootgrondbezit als een probleem wordt gesteld. Het moment waarop dat gebeurt, verschilt ook van streek tot streek. In de gebieden in het zuiden en bij de kust stootten nieuwe kolonisten of bevrijde slaven op zoek naar grond, al op het einde van vorige eeuw op die enorme fazenda’s. Halverwege de vorige eeuw was er in de staat Bahia al ene Antonio die gevluchte slaven rond zich verzamelde en aanstuurde op stukjes land voor hen. Ze werden terstond gedemoniseerd. Het leger werd erop afgestuurd en ze werden uitgeroeid.?

Opgeruimd stond netjes en zo zou het lang gaan. Als dus in 1985 de MST met zoveel woorden en statuten officieel en als een nationale beweging wordt opgericht, is dat feitelijk de bekroning van een bloedige strijd die al honderd jaar aan de gang is, zich geleidelijk over heel het land heeft verspreid en almaar heviger is geworden.

WERELDKAMPIOEN ONGELIJKHEID

Gaandeweg kregen ook de Braziliaanse autoriteiten oor voor de verzuchtingen van de landlozen. In de jaren zestig al werd in de deelstaat Rio Grande do Sul braakliggende grond verdeeld. Onder de militaire dictatuur verscherpte de repressie echter en werd de toen al bestaande volksbeweging voor landverdeling onthoofd. Eind jaren zeventig, begin jaren tachtig komen de landlozen echter opnieuw boven water. Dom José herinnert zich de eerste bezetting in Santa Catarina : ?Dat was in 1980, nog onder de militaire dictatuur. Na vijf maanden bezetting ondertekende de toenmalige president de onteigening. Daarna deed de draadloze telefoon zijn werk natuurlijk : het nieuws dat het mogelijk was op die manier grond te verwerven, verspreidde zich snel en er kwam een golf van bezettingen over het land.?

Daarmee was het pleit echter lang niet gewonnen. Dom José : ?De eerste bezettingen waren makkelijk omdat veel gronden compleet verlaten waren. De laatste tien jaar laten de grootgrondbezitters hun fazenda’s echter meer en meer bewaken door pistoleiros.? En deze privé-milities aarzelen niet hun wapens te gebruiken om boeren te verdrijven. Vorig jaar werden 47 ?sem terras? bij dergelijke conflicten gedood. In 1995 telde men 45 slachtoffers en in april ’96 werden in Eldorado dos Carajas negentien mensen doodgeschoten toen ze betoogden voor een landhervorming. De voorbije tien jaar vielen minstens zevenhonderd landlozen in deze strijd. In januari van dit jaar vonden opnieuw moordpartijen plaats.

Hoeft het te verwonderen dat de boeren de jongste tijd ook overgaan tot geweld ? Temeer daar de justitie de moordenaars niet echt hard aanpakt. ?Brazilië mist een onafhankelijke rechtspraak en dat leidt tot geweld,? stelt professor Sylvain Plasschaert, voorzitter van het selectiecomité dat de MST de Koning-Boudewijnprijs toekende. Feit is dat de rechtszaken meestal eindeloos lang aanslepen en het moorden zelden bestraft wordt.

Nadat Brazilië vanaf 1985 opnieuw een burgerregime kreeg, gingen politici meer lippendienst bewijzen aan de zaak van de landloze boeren. Zo werd in 1988 in de Braziliaanse grondwet ingeschreven dat ?onroerend goed dat zijn sociale functie niet vervult, mag worden onteigend.? De huidige president van Brazilië, Fernando Henrique Cardoso, verklaarde in het verkiezingsjaar 1994 : ?Brazilië is geen onderontwikkeld land, het is een land van onrechtvaardigheid.? Daarmee erkende Cardoso alleen wat de Wereldbank beweert en verder iedereen die het land iet of wat kent : dat Brazilië in de wereld het land is met de grootste maatschappelijke ongelijkheid, en dat de basis van die ongelijkheid wordt gelegd door de ongemeen sterke concentratie van het grondbezit.

Cardoso benoemde een minister van Landbeleid en volgens zijn zeggen konden zich in 1995, veertigduizend gezinnen vestigen op een stuk grond, en in 1996 zelfs zestigduizend. Egidio Domingos spreekt dat tegen : ?Het ging in hoofdzaak om mensen die dat land al bewerkten. De regering regulariseerde enkel wat er al was. In werkelijkheid kregen op die twee jaar slechts 32.000 gezinnen een nieuw stuk grond. De regering heeft geen landhervormingsplan ; alleen verkiezingsbeloften.? Ook Dom José heeft weinig vertrouwen in de regering : ?Als de boeren het niet doen, gebeurt er niks. De grootgrondbezitters beschikken nog altijd over bijzonder veel politieke invloed. Daarom blijft de regering nog steeds liever van dat probleem weg.?

De reactie van de Braziliaanse regering op de toekenning aan MST van de prijs van de Koning Boudewijnstichting, lijkt dat alleen maar te bevestigen. Toen bekend raakte dat de MST de prijs zou ontvangen, liet Brazilië weten dat een in mei geplande Belgische handelsmissie onder leiding van prins Filip naar Brazilië wel kon doorgaan maar dat ze geen officiële contacten zou kunnen leggen. Officieel Brazilië moest kennelijk laten voelen dat het niet blij was met die prijs.

AGENT ORANGE OVER HET WOUD

Nochtans lijkt vanuit sociaal oogpunt herverdeling van grond voor Brazilië meer dan ooit noodzakelijk. Celso Furtado, economist, voormalig minister en professor emeritus aan de Sorbonne, noemt het de enige manier om massale werkloosheid te bestrijden : ?De industrie, de meest dynamische sector van onze economie, schept geen werkgelegenheid meer. Integendeel, ze dankt juist mensen af : er werken nu minder mensen in de industrie dan tien jaar geleden. Toch neemt de Braziliaanse bevolking jaarlijks met twee procent toe. De landbouw slorpt de mankracht uit de industrie op. Sinds 1990 zijn in de landbouw al vier miljoen banen gecreëerd. Een gigantisch aantal. En ook al gaat het dan om zelfvoorzienende landbouw, het valt niet te ontkennen dat het een betere manier is om te overleven dan een marginaal bestaan in de stad.?

Tot diep in de jaren tachtig kon de Braziliaanse industrie, beveiligd tegen externe concurrentie achter hoge tolmuren, er eigen normen voor productiviteit en tewerkstelling op nahouden. Sinds Brazilië ook het pad van liberalisering en privatisering opging, en dus meer buitenlandse concurrentie kent, kwam daaraan een einde : afslanken was voortaan ook in Brazilië de boodschap.

Zoals bijna overal ter wereld krijgt dat beleid ook in Brazilië kritiek. MST-directeur Egidio Domingos zingt dus een bekend refrein : ?De toegenomen concurrentie leidt tot een enorme werkloosheid. Elf miljoen mensen zit zonder werk. Ook de Mercosur de eengemaakte markt in het zuidelijk deel van Zuid-Amerika zet onze boeren onder druk. Uit Chili komt, bijvoorbeeld, maïs die onder de Braziliaanse kostprijs ligt. Veel boeren zullen door die concurrentie verdwijnen.?

In die omstandigheden lijkt het niet enkel sociaal maar ook economisch een rationele beslissing om de landhervorming versneld door te zetten. Dat beseffen, volgens Egidio Domingos, ook meer en meer bedrijfsleiders : ?Uit een opinieonderzoek bleek dat de 550 grootste ondernemingen van het land een landhervorming noodzakelijk vinden voor de stabiliteit.? Kennelijk geloven deze ondernemers dat de ophopende sociale spanningen de maatschappelijke stabiliteit bedreigen en dat een landhervorming druk van de ketel kan halen.

Brazilië is een land, een tropisch continent eigenlijk, met onmetelijke natuurlijke rijkdommen. Dat verklaart wellicht voor een deel waarom het zich kon ontwikkelen in weerwil van het feit dat het bijzonder weinig eerbied had voor die andere bron van rijkdom : zijn mensen, of het menselijk kapitaal zoals dat in het jargon heet. Zo raakte Brazilië onder meer bekend als het land dat zijn straatkinderen behandelt zoals andere landen hun straatkatten : uitroeien maar. Het is ook het land waar een bedrijf dat een hoogspanningslijn moest aanleggen door het oerwoud, het traject doodleuk ontbladerde door ?agent orange? over het woud uit te strooien, en als daar toevallig wat dorpjes op de verkeerde plaats lagen, dan was dat spijtig… Het was het land dat het zich kon permitteren al wie over de bestaande verdeling van rijkdommen ook maar een vraag stelde, monddood te maken. Desnoods op de meest radicale wijze. Het lijkt erop dat de toenemende druk van de bevolking fysiek en politiek deze oude ?oplossingen? wat minder rationeel maakt. Er zal een beetje meer geïnvesteerd moeten worden in de toekomst van elke Braziliaan en wat dat betreft, timmert de MST natuurlijk aan de weg.

VEEL INTERNATIONALE SOLIDARITEIT

De beweging voor landloze boeren beperkt zich niet tot actiewerk zoals het bezetten van gronden. De MST houdt het thema van de landhervorming constant op de Braziliaanse politieke agenda, onder meer door marsen voor landhervorming te organiseren en mensen te mobiliseren als de regering haar beloften vergeet. Daarnaast probeert ze ook de levensvatbaarheid van de ontstane ?assentamentos? (gelegaliseerde nederzettingen) te verhogen. Dat gebeurt op allerlei manieren : het opzetten van onderwijs in de vaak afgelegen gebieden, het opleiden van de boeren, het ontwikkelen van een productie- en handelssysteem als het coöperatieven betreft. Onder meer dankzij die omkadering verdienen de meeste boeren in de assentamentos goed hun brood.

De MST haalt haar inkomsten uit verschillende bronnen. Naast ledenbijdragen en fondsenwerving zijn er regeringssubsidies voor de uitvoering van overheidsprogramma’s inzake onderwijs, landbouw en gezondheid. Het grootste deel is evenwel afkomstig van internationale solidariteit. De prijs van de Koning Boudewijnstichting is voor de beweging in zekere zin méér dan een hulp : het is een internationale erkenning die de MST op eenzelfde niveau stelt als enkele jaren geleden de anti-apartheidsbeweging in Zuid-Afrika. Het kan niet echt verwonderen dat officieel Brazilië daar een beetje mee omhoog zit.

John Vandaele

Het MST-kamp van Rio Bonito do Iguaçu, Paraná : 10.000 mensen bezetten 6 hectare van de 83.000 van Giacomet Marodin Wood Industry.

Dom José Gomes : Als de boeren het niet zelf doen, gebeurt er niets.