Op 11 mei 2012 velde de Brusselse rechtbank van eerste aanleg een ophefmakend vonnis: De Persgroep Publishing werd streng veroordeeld voor de publicatie van een omstreden naaktfoto in het Laatste Nieuws en Dag Allemaal. De afgebeelde vrouw was Jelle Van Riet, de vrouw van Helmut Lotti. Anders dan de dagvaarding van De Persgroep Publishing haalde deze veroordeling vreemd genoeg nooit het nieuws.
Het begon allemaal als een grap, bedacht door de makers van het quizprogramma De Slimste Mens ter Wereld. Het was maandag 28 december 2009, het populaire format van Woestijnvis liep nog op de openbare omroep. Zo’n 1,3 miljoen kijkers zaten voor het scherm voor een dagelijkse portie BV-vertier. In de eerste ronde werd de naaktfoto van een jonge vrouw getoond. Waar dat beeld vandaan kwam, wilde presentator Erik Van Looy weten. Uit een dichtbundel, wist een van de kandidaten, waarna de quizmaster nog wat details prijsgaf. De foto werd uit Vlees is het Mooiste geplukt, een in 2007 verschenen dichtbundel van Bart Moeyaert die met naaktportretten van fotografe Elisabeth Broekaert was geïllustreerd. Niemand van de drie kandidaten wist wie de vrouw was, maar Van Looy schoot te hulp. Het ging om Jelle Van Riet, de vrouw van Helmut Lotti. Waarop jurylid Guy Mortier inhaakte: ‘Nu weten we waar de toupet van Lotti is gebleven.’
De dag erna werd er minder gelachen. Intussen was bekend dat de foto zonder toelating van Elisabeth Broekaert en zonder medeweten van Jelle Van Riet werd getoond. Meer nog: de fotografe, die via via had vernomen wat Woestijnvis van plan was, had enkele uren voor de uitzending contact opgenomen met het productiehuis om de foto alsnog uit de afleveringte schrappen. Technisch onmogelijk, kreeg ze te horen. Broekaert hader ook lucht van gekregen dat verscheidene krantenredacties het incident in hun volgende editie zouden oppikken. Nog diezelfde maandagnamiddag had ze mails gestuurd naar HetNieuwsblad en Het Laatste Nieuws om erop te wijzen dat de foto niet rechtenvrij was, en ze onder geen beding toestemming tot publicatie verleende. ’s Anderendaags opende de tv-bijlage van Het Laatste Nieuwsmet een screenshot van het bewusteportret. ‘Naaktfoto van mevrouw Lottiin De Slimste Mens‘, was de kop. Een kleine week later deed Dag Allemaal het nog eens over. ‘Heisa om naaktfoto van echtgenote Helmut Lotti’, stond er op de cover. Ook Dag Allemaal publiceerde de foto, in een bijdrage van drie pagina’s waarin onder anderen ‘mediakenner’ Wim Schamp mocht vertellen hoe flauw en hypocriet hij de verontwaardiging van het koppel Van Riet-Lotti vond.
Mislukte onderhandelingen
Die verontwaardiging, gedeeld door fotografe Elisabeth Broekaert, was wel reëel. Na een ingebrekestelling volgde op 25 februari 2010 de dagvaarding van De Persgroep Publishing, uitgever van Het Laatste Nieuws en Dag Allemaal, de enige printmedia die de naaktfoto publiceerden. Woestijnvis ontsprong de dans. Dat de makers van De Slimste Mens het auteursrecht van de fotografe en het recht op afbeelding van Jelle Van Riet hadden geschonden, lijdt geen twijfel. Maar het productiehuis was zo tactvol om meteen na de uitzending contact op te nemen met de gedupeerden. De pijn werd zonder tussenkomst van advocaten weggemasseerd, onder meer met opmerkelijke excuses vanwege Erik Van Looy tijdens de finale van zijn quiz. Een en ander valt ook na te lezen in het vonnis dat de rechtbank van eerste aanleg in Brussel op 11 mei 2012 velde.
Terwijl de dagvaarding destijds veel stof deed opwaaien, verscheen over het uitvoerig gemotiveerde vonnis tot dusver geen letter in de pers. Het oordeel van de Brusselse rechter is nochtans stevig. De eisers krijgen over nagenoeg de hele lijn gelijk, terwijl De Persgroep streng wordt veroordeeld. Schending van het auteursrecht van fotografe Broekaert, schending van het recht op afbeelding van Jelle Van Riet, en zelfs inbreuk op de privacy van Helmut Lotigiers. De rekening voor de uitgeversgroep uit Kobbegem loopt aardig op. De Persgroep moet zowel Broekaert als Van Riet 25.000 euro plus gerechtelijke interesten betalen, en draait ook op voor de gerechtskosten. Wanneer we bij Helmut Lotigiers polsen naar de verklaring voor de opvallende mediastilte, verwijst hij ons door naar Jan-Diederik Lindemans, de advocaat die hen bijstond in deze zaak. Die bevestigt diplomatisch dat zijn cliënten tevreden zijn met de uitspraak en met het feit dat De Persgroep zich erbij neer heeft gelegd. Voor het overige hebben zijn cliënten er ‘geen boodschap aan om verder in te gaan op deze zaak’.
Terug naar het vonnis dus, dat bevestigt dat De Persgroep wel heeft onderhandeld met de eisers – reputatieschade vermijden, was van meet af aan haar strategie -, maar dat dit niets opleverde. De mislukte onderhandelingen en de daaropvolgende rechtszaak speelden zich ongetwijfeld af in een geladen sfeer. Helmut Lotti en Jelle Van Riet leven al vier jaar op voet van oorlog met wat zij ‘de boekskes’ noemen. Ze weigeren consequent elk interview met Dag Allemaal, Het Laatste Nieuws en het door Sanoma uitgegeven Story.
Knack legde het vonnis voor aan Dirk Voorhoof, die het stuk zelf al in zijn bezit bleek te hebben. De Gentse professor media- en communicatierecht had het vonnis net bij de griffie van de Brusselse rechtbank opgevraagd, met het oog op een publicatie in een rechtskundig weekblad. ‘Deze zaak gaat vooral over de inbreuk op de auteursrechten van de fotografe’, zegt hij na een eerste lezing. ‘Toch gaat het vonnis ook uitvoerig in op de privacyrechten van een BV-koppel – al moeten we die term in het geval van Jelle Van Riet met enig voorbehoud hanteren. Vóór haar huwelijk met Lotti was ze bij het brede publiek nauwelijks bekend, de foto werd trouwens in die anonieme periode gemaakt. Al bij al vind ik het een opmerkelijke case. Het komt zelden tot een veroordeling in betwistingen over het recht op afbeelding of de privacy van BV’s. En als het er toch van komt, worden er meestal symbolische of bescheiden schadevergoedingen toegekend. Eerder dit jaar daagde Phaedra Hoste Story voor de rechtbank, omdat ze haar op de cover hadden gezet met insinuerende titels over Glenn Janssens die weer met haar aanpapte, en hoe vernederend dat wel niet was voor diens tegen kanker strijdende ex, Ilse De Meulemeester. Haar eis werd afgewezen, met het volgens mij hoogst betwistbare argument dat haar nieuwe relatie al eerder bij de boulevardpers bekend was, en dat om die reden niet kon worden aangetoond dat Story zich aan onzorgvuldige journalistiek had bezondigd. Ook Hans Otten heeft Story dit jaar voor de rechter gedaagd, na een wat opgeklopt verhaal over een incident tijdens zijn huwelijksfeest dat door een getuige naar Story was gelekt. Ook hier heeft de Brusselse rechter Story in het gelijk gesteld, met als voornaamste argument dat Otten bij andere gelegenheden zelf met zijn privéleven naar de media was gestapt, onder meer door afspraken te maken over exclusieve fotosessies tijdens zijn vakantie. Natuurlijk onderhouden heel wat BV’s een dubbelzinnige relatie met de media: ze rollen de rode loper uit als het in hun kraam past, en houden de deur op slot als het hen slecht uitkomt. En toch ben ik het niet eens met de uitspraak in de zaak Otten versus Story. Ook BV’s die geregeld in de boekjes staan, hebben het recht om grenzen te trekken en een stuk van hun privéleven af te schermen.’
‘Geen maatschappelijk belang’
Dirk Voorhoof is er al langer van overtuigd: de krijtlijnen moeten duidelijker, hoofdredacteurs en uitgevers moeten beseffen dat er grenzen zijn in hun berichtgeving over het privéleven van acteurs, zangers, televisiesterren, sportlui en andere beroemdheden. Dat er een probleem is, blijkt onder meer uit de lijst van recente uitspraken van de Raad voor de Journalistiek, een door journalistenverenigingen, uitgevers en mediahuizen opgericht orgaan dat over de deontologie van de Vlaamse pers waakt.
Nogal wat van de gegrond bevonden klachten komen van BV’s die het gesnuister in hun privéleven beu zijn. ‘Die uitspraken hebben een zeker moreel gezag’, erkent Dirk Voorhoof. ‘Ik vind de Raad voor de Journalistiek een nuttig platform voor reflectie over beroepsethiek, maar het zou zijn geloofwaardigheid ten goede komen mocht hij af en toe wat steviger uitpakken. Ik herinner me een zaak uit 2006, toevallig ook met Helmut Lotti en Het Laatste Nieuws in de hoofdrollen. De krant had een fotograaf gestuurd naar de asverstrooiing van Lotti’s ex-schoonvader. Het was een intieme plechtigheid, en dat werd de fotograaf ook duidelijk gemaakt. Toch stonden beelden van dat intieme afscheid ’s anderendaags op de voorpagina van Het Laatste Nieuws. Uiteraard werd de klacht gegrond bevonden, maar met zo’n flagrante inbreuk had de Raad een veel forser statement moeten maken. Waarom wordt het medium dat in de fout gaat niet verplicht om de uitspraak te publiceren? De Raad heeft die bevoegdheid, maar het is er nog nooit van gekomen.’
Ook al is het vonnis definitief en bijgevolg vrij voor inzage en commentaar, het blijft een gevoelige zaak. Een gespecialiseerde advocaat wil alleen onder strikte anonimiteit reageren. Hij gewaagt van een zelden vertoonde clash tussen twee fundamentele principes. Het recht op afbeelding en de privacy van het koppel Van Riet-Lotigiers lagen samen met de auteursrechten van de fotografe in de weegschaal, met het recht op vrije meningsuiting en nieuwsgaring van De Persgroep als tegenwicht. Want dat was de strategie van de verdediging: het publiceren van de foto paste in de berichtgeving over een actueel nieuwsfeit: de uitschuiver van De Slimste Mens. De redenering werd door de rechtbank van tafel geveegd, zoals onder meer blijkt uit volgend citaat. ‘Het gebruik van de foto van mevrouw Van Riet in het quizprogramma De Slimste Mens vertoont geen enkel maatschappelijk belang. (…) De publicatie van de foto had kennelijk enkel als bedoeling de publieke nieuwsgierigheid naar de naaktfoto van de echtgenote van Helmut Lotti te bevredigen.’
Enkele dagen na zijn eerste lezing had Dirk Voorhoof het vonnis helemaal doorwrocht. De verwachtingen waren hooggespannen. ‘Ik blijf de veroordeling terecht vinden,’ zegt hij, ‘maar ik vind de motivering niet overtuigend. Er valt wel wat te zeggen voor de stelling van De Persgroep dat het incident in De Slimste Mens een nieuwsfeit was, en dan geldt het informatief citaatrecht: een auteurswerk dat het voorwerp van controverse is, mag zonder toestemming van de auteursrechthebbende in de mediaberichtgeving worden geïntegreerd. In dat geval kan men bovendien argumenteren dat artikel 10 van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens op de vrijheid van meningsuiting voorrang heeft op de vermogensrechten van de fotograaf en op het recht op afbeelding. Maar het vonnis stelt dat bij het rapporteren over een ongeoorloofd gebruik van een auteurswerk het informatief citaatrecht niet van toepassing is. Ten onrechte, volgens mij. Stel dat morgen een originele coverplaat van Kuifje of een doek van René Magritte wordt gestolen, dan mag die tekening of dat schilderij worden getoond zonder aan de stichting Hergé of de erven Magritte auteursrechten te betalen. De rechter heeft de thesis van het nieuwsfeit en het maatschappelijk belang afgewezen, maar op twijfelachtige gronden. De verwijzing naar rechtspraak over paparazzi doet totaal niet ter zake, het ging hier om een in onderling overleg gemaakte kunstfoto. En dat andere media over de zaak hebben bericht zonder de foto te publiceren, vind ik een gevaarlijk argument. Daarmee lijkt de rechter impliciet toe te geven dat het toch om een nieuwsfeit ging. Als hij dat aanvaardt, dan moet hij ook de foto toelaten, want anders stelt hij zich in de plaats van de eindredactie. Het is niet zijn taak om uit te maken of een foto als illustratie van een nieuwsfeit al dan niet nodig is.’
Maar er staan ook goede argumenten in, vindt Voorhoof. ‘Zo stelt de rechter vast dat de berichtgeving in Het Laatste Nieuws en Dag Allemaal veel ruimer ging dan de blooper van De Slimste Mens, en duidelijk de bedoeling had het privéleven van Lotti en Van Riet te grabbel te gooien. De verdediging van De Persgroep voert de mediaheisa aan als excuus om zo’n brede focus te hanteren. Daar is de rechter niet ingetrapt, hij wijst erop dat Dag Allemaal en Het Laatste Nieuws die heisa zelf hebben opgeklopt. Goede argumenten dus, maar die krijgen te weinig gewicht in het vonnis. Mijn slotconclusie: een wat verwarrend vonnis, met te veel uitschuivers om als houvast te dienen voor de rechtspraak in het spanningsveld tussen auteursrechten, recht op afbeelding en journalistieke vrijheid. Een gemiste kans.’
Publicatieplicht
De Raad voor de Journalistiek heeft zich nooit over de betwiste foto van Jelle Van Riet mogen buigen. Waarom hij werd gepasseerd? ‘Deze zaak draait vooral om auteursrechten’, zegt ombudsman Filip Voets. ‘Het is meer een juridische dan een deontologische kwestie. Ik heb de rechtszaak wel van een afstand gevolgd. De uitspraak lijkt me ook in het licht van onze deontologie terecht. Ik zie geen reden waarom het algemeen belang en het recht van het publiek op informatie in dit dossier zwaarder zouden wegen dan het recht op privacy.’
Voets, jurist en gewezen radiojournalist, stond elf jaar geleden aan de wieg van de Raad. De voorbije drie, vier jaar ziet hij een opvallende stijging in het aantal klachten van BV’s. ‘De verklaring is niet eenduidig. Zeker, de zogenaamde boulevardpers gaat almaar driester te werk, ook al door de onderlinge concurrentie. Ilse Beyers, de hoofdredactrice van Dag Allemaal, heeft het ooit gezegd: “Wie naar het volk wuift, is van het volk.” Steeds meer BV’s pikken dat niet langer, vandaar ook de stroom aan klachten. Soms is de fout manifest, maar we zien ook weleens staaltjes van hypocrisie. Ik zal geen namen noemen, maar er zijn BV’s die hun privéleven eerst letterlijk aan de media verkopen en dan een klacht indienen wanneer diezelfde media inzoomen op de minder fraaie kanten van hun privéleven. We stellen ook vast dat advocaten de weg naar de Raad hebben gevonden, ze zien ons als een opstapje naar de rechtbank. De meeste geschillen gaan over het oorzakelijke verband tussen de vermeende fout en de schade, het befaamde artikel 1382 van het burgerlijk wetboek. Daarom passeren steeds meer advocaten eerst bij de Raad. Als wij de klacht gegrond verklaren, gebruiken ze dat als bewijsvoering voor de rechtbank. We zien die evolutie met lede ogen aan. De Raad is een instrument voor zelfregulering dat betwistingen bij voorkeur door bemiddeling oplost. Heel wat klagers zijn trouwens niet uit op geld, een welgemeend excuus kan veel leed verzachten.’
Welgemeend, maar ook publiek, zo zou het volgens Dirk Voorhoof moeten. Filip Voets kent de kritiek van de Gentse expert mediarecht. ‘Onze sector legt nu al een hoge mate van transparantie aan de dag’, pareert hij. ‘Alle klachten die de raad behandelt, verschijnen in het vakblad De Journalist en vallen op onze website na te lezen. Welke beroepsgroep doet ons dat na? Zeker niet die van advocaten of dokters, met hun ordes die alle klachten in strikte geheimhouding afhandelen. Niettemin heeft Dirk Voorhoof gelijk, ik pleit zelf al jaren voor zo’n publicatieplicht. Onwil van de uitgevers? Nee, het probleem ligt vooral bij de televisieomroepen die geen manier zien om zo’n publieke terechtwijzing in hun nieuwsuitzendingen te lassen. Maar ik heb goed nieuws voor Dirk Voorhoof: op 19 september buigt de raad van bestuur zich over een compromistekst. Als een uitspraak van de Raad gegrond is, moet het betrokken medium er voortaan ruchtbaarheid aan geven. De schrijvende pers zal de keuze hebben: ofwel verschijnt het op de pagina “opinie en lezersbrieven”, ofwel gedurende minstens 48 uur op een prominente plek op de website. Voor radio en televisie geldt dezelfde regel: ofwel vermelden in het betrokken programma, of anders op de website. Transparanter kan niet meer.’
DOOR ERIK RASPOET
‘Ilse Beyers van Dag Allemaal zei ooit: “Wie naar het volk wuift, is van het volk.” Steeds meer BV’s pikken dat niet langer.’
