Popidool Beyoncé Knowles is volgens Time een van de meest invloedrijke vrouwen ter wereld. Dat is ze óók als ze halfnaakt op het podium staat, zeggen haar volgers. Maar critici vinden dat de superster haar volgers een rad voor ogen draait.

Ze wordt bewierookt door (zwarte) feministen. Ze is goede vrienden met de Obama’s en een graag geziene gast in het Witte Huis. Ze is een succesvolle Afro-American, ze is 32 jaar en heeft op eigen kracht een fortuin van tientallen miljoenen dollars vergaard. Ze is sexy, ze is intelligent, ze is geëngageerd, ze heeft een uitmuntend zakelijk instinct, ze heeft een gouden stem en ze heeft inmiddels meer albums verkocht dan Michael Jackson. En dan is ze ook nog eens moeder.

‘Ja, als je het zo bekijkt, is het niet raar dat ze bovenaan op die lijst van Time is geëindigd’, zegt Kevin Allred, cultuurwetenschapper aan de gerenommeerde Rutgers University in New Jersey. ‘Van de andere kant, we hebben het hier wel over een zwarte vrouw in de Verenigde Staten. Zo iemand wordt normaal gesproken niet uitgeroepen tot de meest invloedrijke persoon ter wereld. De VS hebben een geschiedenis als het gaat om ras en geslacht. Deze benoeming is in dat opzicht absoluut een positieve verandering. Tien, twintig jaar geleden zou dit niet gebeurd zijn.’

Allred geeft zijn studenten les over het icoon Beyoncé. Zijn collegereeks Politicizing Beyoncé is zó populair dat die voor komend collegejaar is volgeboekt. Allred noemt de belangstelling hoopgevend. ‘In mijn lessen bestuderen we nauwgezet de teksten en boodschappen van Beyoncé en vergelijken die met het werk van belangrijke zwarte feministen als Alice Walker. Vergis je niet. Die teksten gaan ergens over. Ze bezingt niet alleen de liefde, maar benoemt ook thema’s als monogamie, seksualiteit en vrouwenrechten. Ze profileert zich meer en meer als een moderne feministe. Beyoncé is zakelijk zeer succesvol, maar uit de inhoud van haar teksten blijkt haar invloed. Het gevolg: die studenten van mij, tieners, jonge twintigers, willen nu ineens alles weten over het feminisme. Ze zijn begaan met vrouwenemancipatie. Dat is absoluut een unicum. En, als je het mij vraagt, goeddeels op het conto van Beyoncé Knowles te schrijven.’

Iconisch

Een vooraanstaande universiteit die een collegereeks wijdt aan de 32-jarige artieste; het illustreert dat de status van Beyoncé Giselle Knowles-Carter iconische proporties heeft bereikt. De cijfers bevestigen dat. In haar zestienjarige bestaan als artiest won ze liefst zeventien Grammy Awards. Ze verkocht 118 miljoen albums. Destiny’s Child, de groep waarvan ze voorheen de frontvrouw was, verkocht nog eens 60 miljoen albums. De artiest is thans goed voor 350 miljoen dollar (252 miljoen euro). Het zijn niet alleen de royalty’s van haar muziek die haar geld opleveren. Ook sloot ze lucratieve sponsordeals met onder meer Pepsi, H&M, Toyota. Ze heeft een eigen kledinglijn, House of Dereon. Het vermogen van Beyoncé én haar man Jay-Z, de hiphopartiest met wie ze in 2008 trouwde, beloopt zelfs 850 miljoen dollar.

‘Ze is de best verkopende artiest aller tijden. Ze heeft inmiddels meer albums verkocht dan Michael Jackson’, zegt Beyoncékenner en ‘hiphopprofessor’ Treva B. Lindsey van de Ohio State University. ‘Ze is met recht een fenomeen’, aldus de zwarte feministe.

Zwarte elite

Dat fenomeen werd op 4 september 1981 in Houston, Texas, geboren. Haar vader was een hardwerkende verkoper in de kopieermachinebranche, haar moeder een kapster in een beautysalon. Trotse ouders die hard werkten om ervoor te zorgen dat het Beyoncé en haar jongere zus Solange aan niets zou ontbreken. Ze maakten deel uit van de gegoede, zwarte elite in het zuiden van de VS. Ze woonden in een mooi landhuis met een groen gazon dat erbij lag als een biljartlaken.

Een juf op school ontdekte als eerste het talent van Beyoncé, toen een verlegen meisje van een jaar of zes oud. Beyoncé zong mee met een liedje dat de juf neuriede. Tot haar verbazing wist de jonge Beyoncé de hoogste noten loepzuiver te raken. Op zevenjarige leeftijd wint Beyoncé haar eerste talentenjacht. Ze brengt Imagine van John Lennon ten gehore. Haar concurrentie, jongens en meiden van veertien, vijftien jaar oud, laat ze ver achter zich.

Op haar achtste wordt ze lid van een zanggroepje, Girl’s Tyme. De jonge meiden zijn zeker talentvol, maar een nationale talentenjacht op televisie weten ze niet te winnen. Ook platenmaatschappijen zijn niet echt overtuigd. Girl’s Tyme worstelt, maar komt uiteindelijk boven als het een contract tekent bij Columbia Records. Als de groep in 1997 van naam verandert en verder gaat als Destiny’s Child, is het hek van de dam. De groep scoort veel hits. Beyoncé begint dan ook met acteren.

Nadat de groep 60 miljoen albums heeft verkocht, gaat Beyoncé alleen verder. In 2003 brengt ze haar eerste soloalbum uit, Dangerously in love. In de eerste week gaan er meteen honderdduizenden albums over de toonbank, uiteindelijk verkoopt ze er ruim 11 miljoen. Beyoncé heeft haar naam als soloartiest meteen gevestigd. Vijf albums verder mag Beyoncé zich met 118 miljoen verkochte albums gerust een icoon noemen. Of, zoals de toonaangevende muziekcriticus Jody Rosen van The New Yorker haar beschrijft: ‘de belangrijkste en meest fascinerende artiest van de 21e eeuw’.

De Obama’s

Het was begin vorig jaar op een waterkoude dag in Washington. Barack Obama werd voor de tweede maal beëdigd als president van de Verenigde Staten. Al uren voor de inauguratie verzamelden honderdduizenden Amerikanen zich voor de trappen van het Capitool om getuige te zijn van dat historische moment. Tegen de tijd dat Obama met zijn hand op de Bijbel beloofde naar eer en geweten de natie te zullen leiden, was het publiek meer dan verkleumd. Toen nam Beyoncé plaats achter de microfoon en hief de Star-Spangled Banner aan (ze playbackte, gaf ze later toe). Voor even was het publiek de kou vergeten.

Dat juist Beyoncé daar stond, op dat historische moment, was geen toeval. ‘Ze is een goede vriendin van First Lady Michelle Obama. De Obama’s dwepen met haar. Toen de presidentsvrouw eerder dit jaar vijftig werd, was Beyoncé een van haar gasten en mocht ze in het Witte Huis voor haar zingen’, zegt Lindsey. Allred: ‘Dat ze daar staat, wil echter niet zeggen dat ze ook politieke invloed heeft. Nog niet, in ieder geval. Maar de Obama’s nemen haar wel serieus. Dat kun je ook invloed noemen. Duidelijk is in ieder geval dat ze zelf veel politieke interesse heeft. Van haar vriendschap met Michelle Obama gaat een krachtige boodschap uit. Twee moeders, beiden carrièrevrouwen, ze werken hard. In feite definiëren zij samen, twee zwarte vrouwen, een nieuw soort feminisme in de VS. Zij laten zien wat de nieuwe rol is van zwarte vrouwen in de Amerikaanse samenleving. De rol van vrouwen in de Amerikaanse samenleving is eeuwenlang een enorme worsteling geweest. Wat dat betreft, is dit een enorm positieve ontwikkeling.’

Lindsey: ‘Niet veel later volgde haar optreden in de rust van de Superbowl, hier in de VS het belangrijkste muzikale optreden van het jaar. 2013 was echt haar jaar. Ze maakte ook nog eens het album Beyoncé en tartte alle wetten van de muziekwereld door het zonder enige vooraankondiging via iTunes uit te brengen. Het ontketende een enorme hype.’ Marketeers stonden te kijken van de verkoopstunt. De release van het album vond twee weken voor de jaarwisseling plaats en het werd toch het achtste best verkopende album van afgelopen jaar.

Maar alle succes ten spijt, zwol ook de kritiek aan. Forbes-columnist Carrie Sheffield vroeg zich af in hoeverre Beyoncé nog voeling met het echte leven heeft. Ze noemt het riskant dat ze als rolmodel fungeert. Ze hekelt het feit dat Beyoncé er prat op gaat dat haar hardwerkende ouders haar hielpen haar carrière van de grond te krijgen, waarbij ze haar middelbare school niet afmaakte. Arme kinderen kennen de luxe van twee hardwerkende ouders niet, betoogde Sheffield. Kinderen op de onderste sporten van de sociaal-economische ladder die vroegtijdig school verlaten, komen lelijk ten val. Daarom stoorde het haar zeer dat Beyoncé onlangs op haar Instagram een foto promootte van een paar jonge fans met een spandoek met daarop de tekst: ‘1 + 1 =? Wie heeft er een diploma nodig, als je leert van het leven?’

Critici vinden het ‘bizar’ dat Beyoncé haar pleidooi voor vrouwenemancipatie combineert met het exploiteren van haar vrouwelijke seksualiteit om op die manier miljoenen dollars te verdienen. Sheffield noemt het ‘begrijpelijk’ dat ‘mensen als Bill O’Reilly’ terugdeinzen van de videoclip die hoort bij een van haar laatste nummers, Partition. Sheffield noemt het een ‘ranzige hommage’ aan strippers en het staat volgens haar haaks op het eerdere werk van de artiest die zich zo graag neerzet als een feministe die op de barricaden klimt.

Professor Lindsey begrijpt wel waar de kritiek van Sheffield vandaan komt, maar zelf denkt ze dat een erotische verschijning juist ook exemplarisch is voor de feministe Beyoncé. ‘Moderne feministen zeggen: waarom zouden we niet onze seksualiteit gebruiken, per slot van rekening is erotiek een krachtig middel? Reken maar dat Beyoncé erover heeft nagedacht. Zij, en niemand anders, is de baas over haar imago. Zij bepaalt wat er naar buiten komt, welk beeld mensen van haar krijgen. Ze lijkt misschien heel open, door bijvoorbeeld dagelijks foto’s op haar Instagram te posten. Maar als je wat beter kijkt, is het allemaal zeer gecontroleerd.’

Lindsey en Allred zijn het erover eens dat in Beyoncé’s gecontroleerde imago de kiem ligt voor haar invloed. ‘Want als ze dan naar buiten treedt, luistert meteen ook iedereen. Ze hoeft maar iets te doen en het gaat de wereld rond. Dat merk ik ook aan mijn studenten, het is een fascinerend mechanisme’, zegt Allred. Hij zag het gebeuren na de release van Beyoncé’slaatste album. ‘Zonder zelf het woord feminisme in de mond te nemen, gebruikt ze samples van een Ted-talk van Chimamanda Ngozi Adichie. Gevolg daarvan was dat ik studenten kreeg die ineens geïnteresseerd raakten in gender issues. Dat is puur te danken aan Beyoncé. Als zij spreekt, heeft dat een enorme impact. Iedereen luistert naar haar, en zeker de jongeren. En dat is goed. Want zij staan klaar om straks de wereld over te nemen.’

Lady Gaga

Maar waarom juist Beyoncé? Waarom niet iemand als Lady Gaga, immers ook zeer bevlogen en voorvechtster van bijvoorbeeld homorechten? Wat heeft zij niet, wat Beyoncé wel heeft? Allred: ‘Ik denk dat ze nu bovenaan op die lijst van Time staat, omdat ze overduidelijk politiek geëngageerd raakt. Ze beschrijft zichzelf als feminist, ze spreekt over het emanciperen van vrouwen op het vlak van arbeid en beloning. Ze zoekt duidelijk een ander podium dan alleen dat van een concertzaal. Lady Gaga doet natuurlijk iets soortgelijks. Maar anders dan Beyoncé doet ze veel gekke dingen, die haar verder van de echte wereld doen afstaan. Ze draagt een jurk van vlees of laat zich op het podium bekogelen met groen slijm. Dat zou Beyoncé niet doen. Zij bewaakt haar imago juist heel streng. Wat privé moet blijven, blijft ook privé bij haar. Dus als ze dan wel iets zegt, komt het meteen ook als iets heel belangrijks over.’

Allred is ervan overtuigd dat Beyoncé oprecht de positie van vrouwen wil verbeteren. Wat hem betreft, hoort zij in hetzelfde rijtje van beroemde zwarte feministen als Audre Lorde, Octavia Butler en Toni Morrison. ‘Het gaat haar echt om het bevrijden van de vrouw.’ Begin dit jaar schreef Beyoncé een artikel dat werd gepubliceerd op de website van journalist en auteur Maria Shriver, tevens vrouw van Arnold Schwarzenegger. De titel van het stuk liet niets aan duidelijkheid te wensen over: ‘Vrouwenemancipatie is een mythe!’

Allred: ‘Ze verdienen nog steeds minder dan mannen. Waar een vrouw 77 cent verdient, krijgt een man een dollar. Vaak worden vrouwen die hogerop willen als ‘bazig’ bestempeld. Het is een negatieve imagocampagne. Beyoncé komt daartegen actief in het geweer. Zij zegt: “Ik ben niet bazig, ik ben de baas.” Zij verkondigt dat het goed is dat vrouwen leidinggevende posities bekleden. En dat in een klimaat waarin vrouwen op hoge posities vaak te horen krijgen dat ze beter een stapje terug kunnen doen, dat ze hun plek moeten kennen. Het is de Amerikaanse mentaliteit waar we maar moeilijk van afkomen. Of dat ooit helemaal zal lukken, is maar de vraag. We meten nog vaak met twee maten en handelen naar stereotypen.’

Professor Lindsey heeft Beyoncé al vaak genoeg zien optreden, nog nooit sprak ze met haar. ‘Ik hoop dat het er gauw van komt. Ik zou haar willen vragen of ze wel beseft hoe groot haar invloed is. Misschien kom ik er dan meteen achter hoe echt ze is.’

DOOR STIJN HUSTINX IN NEW YORK

‘Vergis je niet. Die teksten gaan ergens over. Ze bezingt niet alleen de liefde, maar benoemt ook thema’s als monogamie, seksualiteit en vrouwenrechten.’

Reageren op dit artikel kan u door een e-mail te sturen naar lezersbrieven@knack.be. Uw reactie wordt dan mogelijk meegenomen in het volgende nummer.

Partner Content