Een dictator is dus ook maar een mens. Toen Amerikaanse soldaten Saddam Hoessein uit zijn putje plukten, gebruikte hij de wapens in zijn bezit niet. Niet om zich een weg te schieten uit zijn schamele schuilplaats. En niet om zich de schande van de arrestatie te besparen. Hij liet zich gewillig in de boeien slaan en wegvoeren. Dat was niet wat hij van mensen in zijn omgeving verwachtte, toen hij nog aan de macht was. Hij had de gewoonte om elk spoor van twijfel genadeloos af te straffen.

Saddam Hoessein is verantwoordelijk voor de dood van miljoenen mensen. In zijn eigen land, in Iran, in Koeweit. Uit verhalen die een enkele keer uit zijn intieme kring naar buiten kwamen, bleek dat hij er niet voor terugdeinsde om persoonlijk af te rekenen met wie hem voor de voeten liep. Hij is geen man die aanspraak kan maken op medelijden.

Toch is er terecht veel aandacht voor het proces dat Saddam moet krijgen: hoe en waar het zal worden gevoerd, wie er over hem recht zal spreken en tot welke straf hij kan worden veroordeeld. Het kersverse Internationaal Strafhof in Den Haag komt niet in aanmerking. Dat kan namelijk niet oordelen over feiten die van voor zijn oprichting dateren. Bovendien heeft Irak het oprichtingsverdrag van het Hof niet ondertekend, en voeren de VS een koude oorlog tegen de rechters in Den Haag. Een uitsluitend Iraakse rechtbank ligt moeilijk omdat er over het proces geen schijn van partijdigheid mag hangen. Wellicht worden de Verenigde Naties verzocht om in Irak een gemengde rechtbank te organiseren, met Iraakse en internationale magistraten.

Het proces dat tegen Saddam Hoessein zal worden gevoerd, wordt zonder twijfel een showproces. Het zal door de hele Arabische wereld nauwlettend op televisie worden gevolgd. Er doet zich op die manier voor de Amerikanen en voor de hele internationale gemeenschap een uitgelezen kans voor om die wereld te laten zien wat een rechtsstaat is en hoe die werkt. Het komt er niet alleen op aan recht te laten geschieden – maar ook te laten zien dat recht effectief is geschied. Op een zodanige manier dat duidelijk wordt dat rechtspraak meer is dan een wraakoefening, anders dan oog om oog, tand om tand. Misschien is zo’n proces wel de catharsis, die de Iraakse samenleving nodig heeft om verder te gaan.

Er zijn Amerikaanse juristen die vrezen dat het scenario weinig kans maakt. Onder meer omdat Washington zijn greep op Saddam niet zal lossen. Het organiseren van een faire rechtspraak is ook niet de belangrijkste prioriteit van deze Amerikaanse regering. Na de aanslagen van 11 september introduceerde minister van Justitie John Ashcroft een reeks draconische uitzonderingswetten voor wie van terrorisme wordt verdacht. Die wetgeving ligt nu zwaar onder vuur. Ze zou in strijd zijn met de Amerikaanse grondwet, omdat ze de regering te veel de vrije hand geeft in zaken die het gerecht aangaan.

De rechtsstaat steunt in de allereerste plaats op respect voor de wet. De Iraakse wet kent op dit moment de doodstraf niet. Dat was voor president Bush geen bezwaar om te laten weten dat Saddam, wat hem betreft, toch het best de zwaarste straf krijgt. Bush is een Texaan, hij heeft daar geen moeite mee. Maar zelfs kardinaal Godfried Danneels gelooft vast niet dat de doodstraf in Irak niet wordt uitgevoerd, als ze eenmaal is uitgesproken.

Zou het overigens zo erg zijn om de man voor de rest van zijn leven in een cel op te sluiten? In de gevangenis van Spandau in Berlijn zat meer dan twintig jaar lang maar één gevangene. Van 1966 tot zijn dood in 1987 had Rudolf Hess, ooit plaatsvervanger van Adolf Hitler, die grote klomp steen voor zich alleen. Hij werd er langzaam gek. Maar hij werd ook een symbool. Achter de muren van Spandau zat namelijk een levend bewijs dat het Derde Rijk had bestaan en dat het ten val was gebracht.

Hubert van Humbeeck