Het verhaal van het land dat zelf zijn natuur ontwierp. “Nederland als kunstwerk”.

DE KINEAST Louis Van Gasteren maakte een boeiende film over Nederland. Hij koos voor een titel met een dubbele betekenis : “Een zaak van niveau”. Het gedeelte van Nederland boven de Moerdijk ligt grotendeels onder het peil van de zee, op zichzelf een uniek Europees gegeven. Het waterpeil is een zaak van overleven, water is en blijft een kollektieve vijand. De titel verwijst eveneens naar de grote zorg en de inzet waarmee dit ommogelijke gebied bewoonbaar wordt gehouden. Jaarlijks worden miljarden geïnvesteerd en de Rijkswaterstaat, verantwoordelijk voor de volledige waterhuishouding, heeft tienduizend medewerkers.

De dichter J.C. Bloem stelde zich de vraag “wat is natuur nog in dit land ? “. De beheersing van het water is de meest bepalende faktor, niets is natuurlijk ontstaan. Het is de mens die het Nederlandse landschap heeft gecreëerd, het is een kultuurprodukt dat ver verwijderd is van een romantische visie op de natuur. Met het idee dat er land van onder de zee kan worden gehaald, heeft Nederland zelfs wereldfaam gekregen.

Het leven met miljoenen mensen onder de zeespiegel is een absurditeit, een onmogelijkheid die permanent mogelijk wordt gemaakt door de vernuftige inzet van de mens. Dat het watergevaar niet enkel vanuit zee komt maar ook langs de honderden kilometers rivierdijken, hebben de Nederlanders begin dit jaar weer aan den lijve ondervonden.

De zomerexpositie in het Nederlands Architectuurinstituut (NAi) geeft een fascinerend beeld van een door mensenhanden gevormd land. Nederland als kunstwerk kreeg als ondertitel “vijf eeuwen bouwen door ingenieurs”. Het begrip kunstwerk is een gebruikelijk verzamelwoord voor alles wat tot de civiel-technische werken behoort zoals dijken, sluizen, bruggen en tunnels, kortom, alle ingrepen die het aanzien van de open ruimte op kunstmatige wijze hebben beïnvloed. Aan de hand van foto’s, tekeningen, schilderijen en modellen toont de tentoonstelling hoe ingenieurs wind en water naar hun hand hebben gezet. De expositie geeft een beeld van de ontwikkelingen in het ingenieursvak. Centraal prijken portretten van onder andere Simon Stevin en Christian Huygens, die door hun kennis dit waterrijk gebied bewoonbaar maakten.

De drooglegging van het Haarlemmermeer in de negentiende eeuw, de grote landwinning in de Zuiderzee en de totaliteit van de Deltawerken, gestart na de ramp in 1953, tonen de verbluffende inzet van de Nederlanders om te overleven op een plek die zelfs te moeilijk was voor de Romeinen.

Het nieuwste kunstwerk is momenteel in aanbouw, de stormvloedkering in de Nieuwe Waterweg, meteen het sluitstuk van de Deltawerken. Het zijn twee grote deuren van elk vijftienduizend ton die bij extreem hoge waterstand worden gesloten om het ekonomisch hart van Nederland voor een ramp te behoeden. De driehoekige stalen armen ervan zijn bijna even lang als de Eifeltoren hoog is. Is Nederland niet het land van de horizontale monumenten ?

PEST.

In de tentoonstelling wordt benadrukt dat de technische innovaties pas verwezenlijkt worden wanneer daar een ekonomisch, kultureel en maatschappelijk draagvlak voor bestaat. Voor samensteller Toon Lauwen is de gemeenschappelijke noemer in de geschiedenis van het Nederlandse ingenieursbouwen de waterstaat : de zorg voor het land in relatie tot het water. De uitzonderlijke attitude ten aanzien van water heeft de mensen tot in hun ruggemerg bepaald. De opgelegde discipline om alles bespreekbaar te houden, heeft niet enkel wortels in het calvinisme maar ook in de eeuwenlange traditie van noodzakelijk overleg en de zorg om een erg fragiele geografische situatie in stand te houden.

Zelfs onooglijk kleine diertjes kunnen het overleven bedreigen. In het begin van de achttiende eeuw werd Nederland getroffen door een invasie van miljoenen houtwormen die de houten sluizen en dijkversterkingen aantastten. Het werd bijna een nationale ramp, de worm werd vijand nummer één. Dokumenten illustreren die episode, een strijd tegen de “pest” die niet de mens aantastte maar het voortbestaan van de bewoonbaarheid.

In het zeer interessante naslagwerk komen nog veel andere aspekten aan bod die Nederland zo uniek maken. Zo wordt ingegaan op de begrippen natuur-, kultuur- en architektonisch landschap. Ook de rol van estetische adviseurs, de samenwerking tussen ingenieurs en architekten komt uitvoerig aan bod.

Het opzet van deze manifestatie biedt nog meer. Voor honderd gulden kan je vanuit een vliegtuig de kunstwerken en het unieke landschap bewonderen. De wereldbefaamde architekt Le Corbusier kwam in de jaren dertig per vliegtuig naar Rotterdam en schreef in zijn dagboek de volgende zin : “Tucht en onderhoud hebben een ziel uit één stuk gesmeed”. Een wijs Nederlandse gezegde is : “Wie het water deert, die het water keert” en de nationale leuze is veelzeggend “Je maintiendrai”. De expositie is in feite ook een sleutel om de Nederlanders beter te begrijpen.

Marc Dubois

“Nederland als Kunstwerk”, Nederlands Architectuurinstituut, Rotterdam, t/m3 september, info 010/440.12.55.

De Noordoostpolder : “Wie het water deert, die het water keert”.