John Vandaele
John Vandaele Journalist MO* en auteur van 'De melkboer en de geschiedenis' (EPO)

Mumia Abu-Jamal werd een symbool in de Verenigde Staten. Zijn advocaat Leonard Weinglass legt uit waarvoor hij zoal staat.

IN DE VROEGE OCHTEND van 9 december 1981 werd in de stad Philadelphia de zwaargewonde maar gewapende Mumia Abu-Jamal, een bekend Afroamerikaans journalist en activist, aangetroffen naast het lijk van een politieagent. Wat we zeker weten, is dat Jamal zich mengde in een ruzie tussen zijn broer en die agent. Of hij de agent ook doodschoot, is minder zeker. Rechter Albert Sabo twijfelde echter niet. Deze man heeft een zekere reputatie inzake het uitspreken van doodstraffen met 31 stuks is hij Amerikaans recordhouder, tweemaal meer dan zijn naaste achtervolger. Hij veroordeelde Abu-Jamal in 1982 ter dood. De straf is evenwel nog altijd niet uitgevoerd en Abu-Jamal wacht dus al veertien jaar op death row. Niet dat dit uitzonderlijk is in de Verenigde Staten. Sinds de doodstraf er in 1976 opnieuw wordt uitgevoerd, zijn al tientallen Amerikanen geëxecuteerd na jarenlang verblijf in de dodengang. Het speciale aan dit geval is dat er nationaal, en zelfs internationaal, enige commotie rond ontstaan is. Zo verzocht Belgisch minister van Buitenlandse Zaken Erik Derycke (SP) vorig jaar in juli, toen Abu-Jamal eindelijk zou worden terechtgesteld, om gratie. Uiteindelijk schortte Sabo het proces op, zodat Jamal opnieuw over heel wat beroepsmogelijkheden beschikt.

Waarom precies dit geval zoiets als een beweging op gang bracht, valt niet echt te verklaren. Zeker, het proces vertoonde tekortkomingen : getuigen ten laste legden tegenstrijdige verklaringen af en getuigen à décharge werden nooit ondervraagd. De advocaat blonk niet echt uit door ijver en vroeg van de zaak ontlast te worden, maar de rechter weigerde. Zwarte juryleden werden geweerd zodat slechts twee van de twaalf juryleden zwart waren, terwijl in Philadelphia de helft van de bevolking zwart is. Verscheidene blanke juryleden hadden banden met de politie, net als rechter Sabo overigens, die zestien jaar lang adjunct-sheriff was. Maar zo’n zaken gebeuren nog in rechtszaken van arme, meestal zwarte, beschuldigden. De voornaamste reden lijkt dat Abu-Jamal een zwart activist was, ooit lid van de Black Panther-beweging, en dat zo de verdenking van een ?politiek geïnspireerd proces” groeide. Abu-Jamal zelf politiseerde zijn zaak trouwens van bij de aanvang. Maar ook de aanklager gebruikte Jamals politieke verleden tijdens het proces : zo verwees hij naar het citaat van Mao Zedong?macht komt uit de loop van een geweer” – dat Jamal als zestienjarige in de mond nam tijdens een interview.

Abu-Jamal schreef vorig jaar een boekje over zijn wedervaren op death row, iets waarvoor hij trouwens disciplinaire opsluiting kreeg. Het ondertussen vertaalde ?Berichten uit de dodencel” handelt meer algemeen over het Amerikaanse rechtssysteem en gevangeniswezen, en dat is niet echt een opbeurend verhaal. Leonard Weinglass, die Jamal sinds 1994 verdedigt, en al dertig jaar optreedt als advocaat van minderheden in de Verenigde Staten (onder meer de ?Chicago seven”), was onlangs in ons land.

In zijn boek stelt Mumia Abu-Jamal dat het Amerikaanse rechtssysteem zwarten sterk benadeelt. Hoe werkt dat dan ?

LEONARD WEINGLASS : Dat is niet Jamals of mijn opinie. Iedereen die dat systeem heeft bestudeerd rechters, professoren, onderzoekers, journalisten komt tot die conclusie. Een rechtssysteem staat niet los van de vooroordelen van de samenleving, zeker niet waar je juryrechtspraak hebt. Welke methode er ook werd gebruikt statistisch of met gevallenstudies men kwam tot besluit dat het systeem racistisch is.

Spreekt de vrijspraak van voetbalster O.J. Simpson dat niet tegen ?

WEINGLASS : Het geval-Simpson toont aan dat de enige manier om dat rassenvooroordeel te overstijgen, geld is. Wie 150 miljoen frank besteedt aan zijn zaak, wint. Al is hij zwart. Bovendien wordt O.J. Simpson door de meerderheid niet gezien als een zwarte, hij is geliefd in de blanke gemeenschap. Hij werd beoordeeld door een jury waarin negen van de twaalf leden kleurling waren en dat maakt een verschil.

Als iedereen dat racisme erkent, dan moeten de Verenigde Staten, met hun democratische instellingen, daar toch iets proberen aan te doen ?

WEINGLASS : Periodiek proberen ze er ook iets aan te doen. De jongste keer dat dit gebeurde, was tijdens de regering- Carter. Die benoemde veel Afroamerikaanse rechters, en dat maakte een verschil. Nu gaat het de andere richting uit : positieve discriminatie is out. We beleven een terugslag die elke poging tot raciale gelijkheid fnuikt.

Vanwaar komt die reactie ?

WEINGLASS : Er zijn een aantal oorzaken. De progressieve krachten die opkwamen voor raciale gelijkheid in de Verenigde Staten zijn verzwakt. Bovendien kent het land economische problemen ; er is een verschuiving in de verdeling van rijkdom die de rijksten bevoordeelt en de lagere middenklasse verpaupert. Dat zet druk op het politiek systeem om de rechtse populistische toer op te gaan. Zoals nu blijkt uit het succes van Pat Buchanan tijdens de primary’s voor de presidentsverkiezingen.

Iedereen heeft toch het recht om te stemmen op wie hij wil ?

WEINGLASS : Het geheim van het runnen van een democratie vanuit het gezichtspunt van diegenen in de machtspositie, is het demobiliseren van een meerderheid van kiezers. Bij de laatste presidentsverkiezing ging slechts 37 procent stemmen. Bijgevolg krijg je verkiezingscampagnes die alleen met de stemmers rekening houden, en dat zijn vooral de hogere middenklasse en de hogere klasse. Je kan de armen dus negeren. Democratie kan zo werken als je de media en de publieke opinie controleert.

Die demobilisering is toch een heel complex proces en helemaal niet zo evident ?

WEINGLASS : De vroegere gouverneur van Pennsylvania schreef ooit een boek over hoe de progressieve stemming uit de jaren zestig kon worden gekeerd. Het was simpel : neem de belangrijkste media over zodat ze meer ?verantwoordelijk” citeren, neem de belangrijkste faculteiten over via het selectief verlenen van beurzen…

Wat u nu schildert, is bijna een systeem van gedachtencontrole…

WEINGLASS : Het gaat niet om een groepje dat in een kamer bijeenkomt en een complot opzet. Het is een situatie waarin organisaties zoals de Heritage Foundation en andere think tanks papers verspreiden. Mensen met middelen en macht lezen die en nemen passende beslissingen in hun positie. Vergeet ook niet dat het kapitaal in staking ging op het einde van de Carter-periode. Plots was er een kapitaaltekort in de Verenigde Staten, wat de intresten tot 19 procent opvoerde.

Er was ook een inflatie van meer dan tien procent.

WEINGLASS : Zeker, maar er zat ook een politieke bedoeling achter. Ze zagen in de Carter-jaren een mogelijke hervatting van de politiek van de jaren zestig en sneden die weg af, onder meer door Ronald Reagan aan de macht te helpen. Het geld ontvluchtte de Verenigde Staten, vaak in niet-produktieve beleggingen, en kwam pas terug toen de regering-Reagan de belastingen voor de rijken enorm verlaagde. Zo ontstond een samenleving die scherp gescheiden is op economisch en sociaal gebied.

Waar plaatst u het hernieuwde belang van de doodstraf in dit prentje ?

WEINGLASS : De drieduizend mensen die wachten op hun doodstraf en de meer dan een miljoen in de gevangenis zijn slechts een symptoom van het feit dat de problemen van de armen en de lagere middenklasse niet worden aangepakt. Er is geen poging om huisvesting, werkgelegenheid en onderwijs te verbeteren voor arm en binnenstedelijk Amerika. Als je die problemen niet aanpakt, kan je enkel een systeem van controle uitwerken : de doodstraf en de gevangenis staan ervoor.

Nogal wat Europeanen begrijpen niet dat de Verenigde Staten niet lijken in te zien dat criminaliteit en geweld toenemen als een belangrijke groep geen inkomen en geen toekomst heeft.

WEINGLASS : Velen zien dat wel in maar toch wordt de repressieve optie verkozen.

Ook welgestelden betalen daar de prijs van meer onveiligheid voor. Angst, bewakers, schietlessen, migreren naar veilige zones, soms al achter prikkeldraad, dat is toch niet aangenaam ?

WEINGLASS : Plezierig is het niet. Niemand voelt zich echt comfortabel. Hoe voelden de blanken zich in het apartheidsregime van Zuid-Afrika ? Was hun leven comfortabel ? Neen. Wisten ze er hoe dan ook mee te leven ? Ja, omdat ze het alternatief niet konden aanvaarden. Dat bestaat ook in de Verenigde Staten. Er is geen formele apartheid, maar de mentaliteit is gelijklopend : ontkenning en onwetendheid van de onmenselijke omstandigheden die rondom je bestaan, een wens dat ze er niet zouden zijn, en een gevoel van bedreiging erdoor. Het publiek wordt ook verteld dat de economie een aanpak van de problemen van de armen niet zou verdragen, maar tezelfdertijd krijgt het Pentagon dit jaar van het Congres wel 210 miljard frank méér dan het vroeg.

Kom je zo op termijn in de complete segregatie terecht ?

WEINGLASS : Zeker. Sommigen zien de toestand zelfs evolueren naar een potentieel revolutionaire stemming. Zeker nu de middenklasse in de problemen komt en zelfs mensen met universiteitsdiploma’s werkloos worden. Als de blanke middenklasse geraakt wordt, is er een potentieel voor een roep om een revolutionaire verandering. Ik weet niet hoe zich dat zal ontwikkelen maar het klimaat wordt geschapen. Die beweging zal op rechts of links populisme uitdraaien. Momenteel ziet het ernaar uit dat het rechts populisme wordt, afgaande op Buchanans succes.

Rond het geval-Jamal is een soort beweging gegroeid.

WEINGLASS : Inderdaad. Ze verbindt mensen over het hele raciale en ideologische spectrum : van rechtse, zwarte nationalisten tot communisten.

Hoe groot is die beweging ?

WEINGLASS : Eén indicator is dat bij de grote demonstratie in San Francisco in juli vorig jaar, toen Jamal dreigde geëxecuteerd te worden, driehonderd mensen werden gearresteerd. Driehonderd arrestaties hadden we niet meer gehad in twintig jaar. De autoriteiten weten ondertussen dat het gek zou zijn Jamal te executeren omdat dat mobiliserend zou werken.

In het boek spreekt Abu-Jamal over de fysieke agressie tegen gevangenen. Is dat inderdaad zo gewoon ?

WEINGLASS : O ja, het is een bijzonder eng en onmenselijk systeem. De gevangenis werd in de Verenigde Staten opgericht door de Quakers, als reactie tegen de fysieke straffen voor criminelen. De Quakers wilden criminelen verwijderen om ze te hervormen. Daarom heten gevangenissen reformatory’s. Nu echter meer dan een miljoen gevangenen in overbevolkte omstandigheden verblijven, is het idee van hervorming opgegeven. Het aantal gevangenen verdrievoudigde tussen 1980 en 1995. Er konden niet snel genoeg nieuwe instellingen worden gebouwd. Dus ontstond overbevolking. Klassen, psychologische begeleiding, tv, koffie en oefenveldjes worden afgeschaft. Wat rest, is een sluit ze op en gooi de sleutel weg-visie. Vorige week spraken de gevangenisdirecteurs zich daar tegen uit, omdat het steeds gevaarlijker wordt in de gevangenissen. Wie zit er immers ? Laaggeschoolden, drugsverslaafden, alcoholisten, mensen die fysiek of seksueel werden mishandeld als kind en daarom gewelddadig zijn, vaak zonder familiebanden. Bij het opsluiten van een grote groep met zo’n achtergrond, in slechte omstandigheden, ontstaat een heel gewelddadige situatie.

Hoe valt zo’n situatie in overeenstemming te brengen met het imago van een land dat in zijn onafhankelijkheidverklaring ?the pursuit of happiness” van individuen centraal stelt ?

WEINGLASS : Het land verraadt de democratische retoriek, maar dat is niet echt nieuw. Gelooft u dat de Amerikanen werkelijk denken dat Saudi-Arabië een democratie is ? Er bestond altijd al een dubbele standaard. In de onafhankelijkheidsverklaring van 1776 staat dat alle mensen gelijk geschapen zijn. Terwijl de grondwet van 1777 stelt dat zwarten drie vijfde van een persoon zijn. Hoe die twee te verzoenen ? Dat probleem was er altijd. Je pakt land van de Indianen en zet er slaven aan het werk : zo ontstaat een financieel heel succesvol land, maar de morele implicaties daarvan verstoren de retoriek.

De rechtszaken die u op u neemt en de analyse die erachter steekt, maken van u een ?radical”.

WEINGLASS : Zeer vroeg al, misschien door religieuze opleiding, vond ik dat ik aan de kant moest staan van de armen en machtelozen. Er zijn 600.000 tot 700.000 advocaten in de Verenigde Staten, en volgens onderzoek werkt negentig procent van hen voor tien procent van de mensen, de hogere middenklasse en de hogere klasse. De overige tien procent werkt voor de andere negentig procent. Die notie van advocaten als superzakenmensen lijkt mij een perversie van dit beroep. Ik denk dus dat ik op een traditionele manier het recht probeer te dienen en begrijp al die anderen niet.

U zei religieuze opleiding ?

WEINGLASS : Ik ben het kleinkind van een rabbijn en groeide op in een religieuze familie. Ik werd doordrongen met de joods-christelijke principes van sociale betrokkenheid : diegenen helpen in de slechtste positie. Dat is de essentie van gelijk welke religieuze training : islamitische, christelijke, joodse. Velen van ons die religieus worden opgevoed, worden echter cultureel getraind om die religieuze waarden te negeren. Je wordt geleerd een gedeelde persoon te zijn : het is goed religieuze waarden te hebben maar het is gek ze te volgen om drie redenen. Een, en ik citeer : ?It will only get you in trouble” en in de Verenigde Staten is dat zelfs fysiek bedreigend. Twee : je kansen op economisch succes nemen af. Drie : je raakt geïsoleerd in je gemeenschap. De meeste mensen wenden zich daarom af van die waarden of passen ze enkel toe in familiekring.

Raakte u ook geïsoleerd in de joodse gemeenschap, die historisch toch nogal links stond in de Verenigde Staten ?

WEINGLASS : Dat was zowat het imago toen ik opgroeide. Nu is dat niet langer het geval. Veel joodse leiders lieten de gezamenlijke strijd met Afroamerikanen vallen en concentreerden zich op de overleving van Israël. Ik had veel discussies met de joodse gemeenschap. Ik vertegenwoordigde de Palestijnse Bevrijdingsbeweging (PLO) in de Verenigde Staten en dat wekte veel ongenoegen.

Zoals bij de zwarten Farakhan de plaats innam van King, is ook bij de joodse gemeenschap het idee van integratie verlaten ?

WEINGLASS :Louis Farakhan is de reflectie van de realiteit. Een Martin Luther King, een leidende zwarte figuur die op de blanken een beroep zou doen, zou worden genegeerd. Het enige dat nu kan is de confrontatiestijl van Farakhan : je moet de gemeenschap in agressieve termen aanspreken, anders word je niet eens gehoord, aan beide zijden. De Afroamerikaanse gemeenschap heeft terecht het gevoel dat velen zouden willen dat ze gewoon opkrast. Daarom was die mars van een miljoen zwarte mannen zinvol, ook al ga ik niet akkoord met Farakhan. King kwam op het toppunt van de Amerikaanse welvaart en dat schiep ruimte voor breeddenkendheid en tolerantie : hij kon blank en zwart verenigen rond een nobel doel. Dat is nu ondenkbaar.

John Vandaele

Zwarten betogen in Washington DC. Uiterst vriendelijk.

Leonard Weinglass : gek om drie redenen ?

Vader en zoon, één toekomst, één strijd.

Reageren op dit artikel kan u door een e-mail te sturen naar lezersbrieven@knack.be. Uw reactie wordt dan mogelijk meegenomen in het volgende nummer.

Partner Content