‘Hoe constructief is piekeren?’

‘Wanneer we geconfronteerd worden met nare ervaringen, is piekeren een logische reactie, al is het wél belangrijk om niet verloren te lopen in het piekeren’, schrijft Ernst Koster naar aanleiding van zijn college voor de Universiteit van Vlaanderen.

‘Ben ik eigenlijk wel gelukkig?’, ‘Waarom loopt alles in mijn leven altijd mis?’ en ‘Wat is er toch mis met mij?’ Als klinisch psycholoog kom ik in aanraking met mensen die vastlopen in dergelijke gedachten. Overspoeld worden door dergelijke gedachten kan bijdragen aan depressieve klachten en angstproblemen. Na moeilijke levensgebeurtenissen, zoals het verlies van een dierbare, zijn sommige vragen zo prangend dat het moeilijk los te komen is van het denkwerk. Dit neemt soms problematische vormen aan, waardoor iemand nauwelijks meer in staat is om te functioneren. Op het eerste zicht lijkt dit type piekeren weinig constructief dus. Klopt dat?

Om een antwoorde te formuleren op de vroeg hoe constructief piekeren is, dienen we eerst kort stil te staan bij de functie van piekeren. Piekeren is sterk verbonden met een negatieve stemming. De kernfunctie van somberheid en verdriet bestaan erin om te stoppen met activiteiten en stil te staan bij de vraag waarom dingen niet lopen zoals gehoopt. Onderzoek wijst ook uit dat een negatieve stemming gepaard gaat met een meer gefocuste, analytische denkstijl. Piekeren, of stilstaan bij problemen en deze problemen op een rijtje zetten, kan bijgevolg zeker nuttig zijn. Er zijn echter een aantal belangrijke voorwaarden die in rekening gebracht dienen te worden.

De hoeveelheid piekeren. Te veel of te weinig piekeren kan problematisch zijn. Te weinig piekeren en onvoldoende stilstaan bij problemen en kritiek is vanzelfsprekend onverstandig. Los van wat positiviteitsgoeroes beweren, is het analyseren van problemen wel degelijk functioneel. Dat is evident, zonder dat ik hoef te verwijzen naar een wereldleider die dergelijk denkwerk in beperkte mate lijkt toe te passen, met alle gevolgen van dien. Teveel piekeren kan natuurlijk ook. De keerzijde van deze laatste situatie, is dat problemen kunnen worden uitvergroot, mensen zich soms terugtrekken uit activiteiten en meer in hun hoofd dan in de realiteit leven. Dan kan het verstandig zijn om na te gaan of er handelingen zijn die het piekeren kunnen vervangen. Bij veel piekeren over de mening van een ander bijvoorbeeld, zou iemand de mening van een ander vaker kunnen gaan bevragen.

Naast de hoeveelheid waarmee er gepiekerd wordt, is de manier waarop iemand piekert van belang. Er zijn drie, enigszins gerelateerde, strategieën die een invloed hebben op de mate waarin piekeren constructief is. Ten eerste is de mate van abstract versus concreet denken van belang. Naarmate gedachten meer abstract worden (zoals ‘waarom verpest ik toch alles?’ of ‘waarom overkomt mij dit toch?’) hebben piekergedachte vaak minder nut en kunnen ze ook gemakkelijker veel zelfkritiek bevatten. Meer concreet denkwerk (zoals ‘hoe is dit probleem ontstaan?’) is vaak meer oplossingsgericht en zinniger.

Ten tweede is de mate van de mate van differentiatie binnen negatieve gevoelens van belang om scherper en concreter te kunnen nadenken over problemen. Een voorbeeld: als iemand zich slecht of down voelt na het plots op de klippen lopen van een relatie, is dat een weinig gedifferentieerd gevoel. Indien iemand kan stilstaan bij die gevoelens en deze gevoelens verder differentieert – bijv. voelen dat je iemand aan je zijde mist en/of schuldgevoel ervaren wegens onvoldoende tijd geïnvesteerd te hebben in de relatie – dan ontstaat er meer zelfinzicht en meer mogelijkheden om uit ervaringen te leren.

Ten slotte is het perspectief waarin je piekert over jezelf een bepalende factor. Je kan nadenken over jezelf vanuit eerste persoon, wat de meeste mensen doen. Het is echter ook mogelijk om je eigen gevoelens en handelen te analyseren vanop een afstand, vanuit het oogpunt van een derde. Psychologisch onderzoek ging na of deze verschillende perspectieven een verschil teweegbrengen in emoties en besluitvorming. Daarbij vond men dat nadenken over negatieve gebeurtenissen vanuit derdepersoonsperspectief (‘beschouw wat er met jezelf gebeurd vanuit het perspectief van een vlieg aan de wand’) minder negatieve emoties teweegbracht en vaak leidde tot meer inzicht.

Controle

Indien mensen zeer sterk vastlopen in depressief piekeren, kunnen deze strategieën zinnig zijn, maar zijn ze vaak niet afdoende om negatieve denkpatronen te doorbreken. Binnen mijn onderzoeksgroep bestuderen we of specifieke computertrainingen kunnen helpen om terug controle te verwerven over problematisch gepieker. Hiertoe trainen we bewustwording van overmatig aandacht besteden aan negatieve informatie en het terug controle verwerven over het piekeren. Eerste laboratorium studies zijn veelbelovend op dit vlak, waarbij mensen na een aantal trainingssessies minder vastlopen in depressief piekeren.

Terug naar de vraag: Hoe constructief is piekeren? Wanneer we geconfronteerd worden met nare ervaringen, is piekeren een logische en adaptieve reactie, al is het wél belangrijk om niet verloren te lopen in piekeren. Een aantal tips over de manier waarop je nadenkt over jezelf, kunnen helpen om minder verloren te lopen in piekeren, en juist te profiteren van de analyse van problemen.

Ernst Koster is klinisch psycholoog aan de UGent. Hij doet onderzoek naar de rol van cognitieve processen als mogelijke risicofactor voor angsten en depressies.