Zwalkend richting Annus Horribilis 2017?

De wereld is in flux en sleept zich voort van crisis naar crisis. Een nieuwe politieke en economische balans is bittere noodzaak, zegt Andy Langenkamp.

ISIS, ebola, onrustige markten, een haperende mondiale economie en Duitse en Nederlandse motorbendes die in Syrië vechten….. De wereld is in flux en sleept zich voort van crisis naar crisis. Een nieuwe politieke en economische balans is bittere noodzaak als gevolg van de meest ingrijpende economische crisis sinds de Grote Depressie, relatieve verzwakking van het Westen, de opkomst van landen als China en India, hernieuwde assertiviteit van bijvoorbeeld Japan en Rusland, terrorismedreiging en de onder druk staande natiestaat die ingeklemd zit tussen nationalisme en populisme aan de ene en globalisering aan de andere kant.

Neoliberalisme in de verdrukking?

Die grootscheepse veranderingen zetten grote druk op het heersende neoliberale model. Het neoliberalisme – zoals dat werd opgevat vanaf de jaren tachtig – pleit voor opheffing van de strikte scheiding tussen staat en markt: staten moeten ‘vermarkt’ worden. De markt moet de norm zijn voor de publieke sector.

Maar het neoliberale model is met name de laatste jaren hardhandig geconfronteerd met de eigen tekortkomingen. Tegelijkertijd is geen goed alternatief voorhanden en houden gevestigde belangen vast aan het bestaande systeem. Bovendien voelt de ‘massa’ zich vergeleken met de jaren dertig minder genoodzaakt om de status quo te doorbreken, vanwege uitgebreide sociale vangnetten die ervoor zorgen dat mensen minder makkelijk volledig aan de grond komen te zetten. Bovendien is de algehele welvaart naar een veel hoger niveau getrokken. Ook is de publieke opinie te versplinterd en ontbreekt een duidelijke richting. Voor de sterk georganiseerde, gelijkgestemde gevestigde belangen is het zo relatief makkelijk stand houden.

Het is niet voor niets dat vele experts, waaronder het IMF, nog altijd bevreesd zijn voor de zeer hoge ‘leverage ratios’ van banken en voor de gevaarlijk grote omvang van veel financiële instellingen. Sommige van de grootste banken zijn nu groter dan voor de kredietcrisis, terwijl iedereen het erover eens was dat ’too big to fail’ instituties tot het verleden zouden moeten behoren.

Verf en Vernis

Vooralsnog hebben (Westerse) politici er veel aan gedaan om het systeem van nieuwe vernis te voorzien en pompen centrale banken massa’s geld in de economie om deze draaiende te houden en de barsten en scheuren in het politiek-economische bouwwerk te verbloemen. Die lak is soms van behoorlijke kwaliteit (denk aan de opgetuigde bankenunie) en het monetaire vangnet is behoorlijk stevig gespannen, maar toch zijn de tot nu toe genomen maatregelen onvoldoende om weer een lange periode van sterke groei te ondersteunen. De Eurozone ontbreekt het nog altijd aan voldoende fiscale en politieke eenheid, de financiële sector is nog te kwetsbaar en groot en inflexibele arbeidsmarkten en verouderde pensioensystemen vormen een rem op de groei.

We zullen doormodderen door de huidige geopolitieke en economische onrust en bij een tijdelijk equilibrium uitkomen. Tijdelijk omdat onderliggende destabiliserende factoren niet voldoende aangepakt worden: onbalans tussen financiële markten en reële economie, schuldenbergen, grote ongelijkheid en disallocaties op de arbeidsmarkten.

Zonder verdergaande stappen slijt de lak en komt het vangnet slap te hangen. Dat net verslapt al nu de Fed de geldkraan dichtdraait en getwijfeld wordt aan de effectiviteit van de instrumenten die centrale banken nog in hun gereedschapskist hebben.

Populisten profiteren

Als beschadigingen en krassen niet langer aan het zicht kunnen worden onttrokken, wordt ook de zeer dunne lijn zichtbaar tussen “democracy of the plebiscite and mob rule”. Als sociale en monetaire vangnetten niet langer de onvrede opvangen, dreigt het gevaar dat de bevolking en masse achter volksmenners aanloopt.

In 2017 zou het in Europa tot een climax kunnen komen als Duitsland en Frankrijk verkiezingen houden en in het Verenigd Koninkrijk mogelijk een referendum over EU-lidmaatschap plaatsvindt. Het Front National, UKIP en Alternative fur Deutschland kunnen 2017 een Annus Horribilis maken voor Europa.

Hobbelend van crisis naar crisis?

Het huidige politiek-economische systeem kent te veel zwakke plekken om nu op te stomen naar structurele, robuuste groei die populisten de wind uit de zeilen kan nemen. De verhouding tussen markt en staat moet herzien worden, waarbij markten zoveel vrijheid krijgen dat zij optimaal kunnen groeien, maar weer niet zoveel dat excessen en monopolies ontstaan. De verhouding tussen natiestaat en globalisering is ook nog lang niet uitgekristalliseerd en zorgt voor spanningen die tot nu geadresseerd worden via symptoombestrijding. Hetzelfde geldt voor de verhouding tussen het Westen en de opkomende machten: de spanningen die ontstaan door de opmars van China en anderen worden gekanaliseerd via ad-hoc oplossingen zonder dat veel vooruitgang is geboekt met een systeem waarin zowel het Westen als de opkomende markten zich kunnen vinden. Zolang op dit alles geen bevredigend antwoord komt, zwalkt het haperende neoliberale systeem van crisis naar crisis en is hoge, permanente groei uitgesloten.