‘Zigeunerzoon’ portretteert verschoppelingen in de maatschappij

Het Antwerpse Red Star Line Museum brengt een hommage aan het fotowerk van de Amerikaans-Belgische artistieke duizendpoot Jan Yoors. Het gaat om foto’s van zijn reizen met de zigeuners in de jaren 1930.

Kosmopoliet Jan Yoors’ avontuurlijk leven begon in 1922 wanneer hij in Antwerpen geboren werd als zoon van de glazenier Eugeen Yoors en Magda Peeters, twee fervente mensenrechtenpacifisten avant la lettre. Als jonge puber, op 12-jarige leeftijd, liet hij het ouderlijk huis achter zich en sloot zich aan bij een groep Roma-zigeuners die kampeerden in de buurt. Hij werd na korte tijd door hen geadopteerd, trouwens met de instemming van zijn vrijgevochten ouders, en zou zich zijn leven lang het lot van de zwervers aantrekken. Afwisselend onder de hoede van zijn ouders en van zijn adoptie zigeunervader die hem als zijn tweede zoon beschouwde groeide hij, binnen een normale schooltijd, op in twee culturen en het is post factum nog moeilijk te achterhalen welke van die twee hem het meest getekend hebben.

Zijn leven lang bleef hij een onafhankelijke persoonlijkheid die zich tussen continenten en landen verplaatste zonder complexen noch vooroordelen. Het enige wat voor hem telde was vrijheid, zowel van denken als van doen. Zo werd hij, als jongeling tijdens de Tweede Wereldoorlog, actief lid van het verzet waarbij hij zich in eerste instantie bekommerde om de belaagde zigeuners. Als een stille held werd hij meermaals gevangen genomen en kwam er, als een Robin Hood, telkens zonder opmerkelijke kleerscheuren uit.

Twee vrouwen

Ook artistiek was hij een complexe persoonlijkheid. De kunst had hij thuis ingeademd en hij bekwaamde zich stapsgewijs in de schilder- en beeldhouwkunst, de wandtapijttechniek, de fotografie, het schrijven en het maken van films. Ieder van die disciplines heeft hij met enig succes beoefend. Belangrijke musea bezitten werk van hem en hij publiceerde twee niet onverdienstelijke boeken over de zigeunerwereld en zijn relatie ermee die als referentiewerken kunnen beschouwd worden. Ook zijn tapijtweefkunst werd sterk gewaardeerd en kende internationaal succes. Hij ontwierp de “cartons” die door zijn twee vrouwen (ook op matrimoniaal gebied was hij onconventioneel) geweven werden in hun enorme appartement in New York. Het is trouwens met de tapijtweefkunst dat hij de grootste waardering genoot.

De roots van de Roma

En dan de fotografie. Zijn allereerste opnamen gaan over zijn geliefde zigeuners en aangezien hij als een van hen werd beschouwd kon hij vrij in hun bestaan doordringen. Een heel leven lang is dat zijn geprefereerde onderwerp geweest al heeft hij ook uitermate verdienstelijke documentairefoto’s gemaakt van New York. In samenwerking met Edward Sovik (ook Sövik), een belangrijk Amerikaans architect met speciale belangstelling voor kerkelijke architectuur, fotografeerde Yoors in de jaren zestig van de vorige eeuw ontelbare religieuze gebouwen voor het “Eerste Internationale Congres van kerkelijke architectuur en de visuele kunsten” dat in 1968 in New York gehouden werd. Om maar te zeggen dat Yoors in zijn fotografie niet eenzijdig geïnteresseerd was. Maar de Roma’s bleven toch zijn grootste interesse wegdragen. Hij plande trouwens een wereldreis om hun roots op te zoeken en zo hun geschiedenis in beeld te vatten. Ook met de fameuze Belgische cineasten, Henri Storck en Luc de Heusch prospecteerde hij in verscheidene Balkanlanden om de “definitieve” documentaire over de Roma’s te realiseren. Het is daarbij gevleven al heeft hij zelf wel korte films over het onderwerp gedraaid.

Als fotograaf was Yoors formeel niet baanbrekend, hij was niet iemand die zocht naar experimenten of die zich tegen de gangbare inzichten afzette. Anderzijds is hij ook geen traditioneel fotograaf want zijn kennis van het onderwerp, de Roma’s, was groot genoeg om hun vertrouwen te hebben en dus alle facetten van hun leven te kunnen vastleggen. Zijn foto’s tonen, haast vertrouwelijk, de dagelijkse gang van zaken in het zigeunermilieu. Het leven zoals het was voor deze verschoppelingen in de maatschappij. Ze tonen ook de vrijheid waarmee ze in de wereld staan met hun woonwagens die voortdurend onderweg zijn. Het zijn boeiende historische opnamen uit de jaren dertig van de vorige eeuw en ze zijn realistisch en ontdaan van het exotische, enigszins verdachte aureool dat rond die “anderen” geweven was. Het is een directe fotografie, uit het leven gegrepen maar niettemin vaak met een duidelijke zin voor compositie en structuur. Tijdsgebonden weliswaar maar boeiend en niet alleen maar om het onbekende leven dat het toont maar ook door de fotografische kwaliteiten van reportages die ze nog altijd bezit.

Tentoonstelling “Ik, zigeuner – De reizen van Jan Yoors”. Antwerpen, Red Star Line museum, nog tot 25 april 2016.