‘Zelfverbranding is het enige activisme dat voor Tibetanen nog mogelijk is’

Thich Quang Duc, de monnik die pionier werd van het zichzelf in branden steken als vorm van protest. © /

Contour, de biënnale van het bewegend beeld in Mechelen, zoomt in op Tibetanen die zichzelf in brand steken als politiek protest. ‘Als boeddhist mag ik niet wanhopen, maar de vooruitzichten zijn somber.’

Wat drijft een mens om zichzelf met kerosine te overgieten en vervolgens in brand te steken? Een mogelijk antwoord op deze vraag kan men vinden in De Garage in Mechelen. Het tentoonstellingshuis is het startpunt van Contour 08, de biënnale van het bewegend beeld die voor de gelegenheid in het stadsfestival Op.Recht.Mechelen werd ingebed. Twintig Belgische en internationale kunstenaars presenteren filmisch werk rond het thema ‘Polyphonic words: justice as a medium’.

De keuze van curator Natasha Ginwala voor het werk van Ritu Sarin en Tenzing Sonam, een Indiaas-Tibetaans echtpaar dat samen films en videoinstallaties maakt, lag voor de hand. Hun inzending ‘I will burn myself again and again: notes on the self-immolations in Tibet’ past perfect bij het thema.

Een strijd voor rechtvaardigheid en een schreeuw om media- en andere aandacht, het zijn twee voorname motieven die de voorbije jaren tientallen Tibetanen tot zelfverbranding dreven. De teller staat op 147, van wie 118 hun daad met de dood bekochten. Zelfverbranding moet hier worden gezien als een extreme vorm van politiek activisme, een daad van verzet tegen de Chinese bezetting van Tibet die intussen al 67 jaar aansleept. Belangstelling vanwege de internationale gemeenschap is er nauwelijks, geen enkel land wil de diplomatieke en handelsrelaties met de Volksrepubliek China op het spel zetten voor het lot van zes miljoen Tibetanen.

Gebedsmolen

Bezoekers van Contour zijn gewaarschuwd: de beelden van zelfverbranding, door omstaanders clandestien met gsm’s gefilmd en het land uitgesmokkeld, zijn bijzonder gruwelijk. De agonie van de protagonisten laat niets aan de verbeelding over. Je ziet hoe een levende mens in enkele minuten tijd verschrompelt tot een zwartgeblakerd kadaver, gevat in een rigor mortis die de onbeschrijfelijke pijn van de doodstrijd verraadt.

De brutale repressie, het versmachten van de eigen taal en cultuur, de uitzichtloosheid van de strijd voor autonomie, het zijn vaste onderdelen in de afscheidsbrieven die de zelfverbranders nalieten.

Even schokkend is het getuigenis van de jongen die zijn poging overleefde en zwaar verbrand naar een klooster werd afgevoerd. Kort na het gefilmde interview werd het klooster door de politie bestormd. De jongen zou enkele weken later in gevangenschap aan zijn verwondingen bezwijken. Van sensatiezucht is evenwel geen sprake. Alle beelden uit de installatie zijn trouwens op het internet te vinden.

De installatie, voor het eerst buiten India gepresenteerd, is een krachttoer. Meer dan door de gruwel wordt de bezoeker geraakt door de context waarin de zelfverbrandingen zich afspelen. De brutale repressie, het versmachten van de eigen taal en cultuur, de uitzichtloosheid van de strijd voor autonomie, het zijn vaste onderdelen in de afscheidsbrieven die de zelfverbranders nalieten.

De aanwezigheid van monniken en nonnen valt op. Een van de monitors is in een draaiende gebedsmolen ingebouwd, een krachig beeld dat de rol van het boeddhisme in de protestbeweging benadrukt. Niet toevallig zoomen de makers ook in op Thich Quang Duc, de absolute pionier van deze macabere protestvorm. De boeddhistische monnik stak zichzelf op 11 juni 1963 in Saigon in brand uit protest tegen de onderdrukking van zijn geloofsgenoten door de Zuid-Viëtnamese junta. Beelden van Duc, stoïcijns in lotushouding terwijl de vlammen hem verteren, gingen de wereld rond en hadden een reële impact op het verdere verloop van de Viëtnamese burgeroorlog.

Toch is zelfverbranding helemaal geen boeddhistische traditie. ‘In Tibet is het een heel recent fenomeen’, zegt Tenzing Soman.

TENZING SONAM: Er was wel een precedent: in 1998 heeft een Tibetaanse balling zich in New Delhi in brand gestoken, een geïsoleerd geval geïnspireerd door persoonlijke frustraties.

Tibet veranderde meer dan ooit in een politiestaat. Kloosters werden gesloten of onder toezicht van de communistische partij geplaatst. Overal infiltreerden verklikkers.

In Tibet is het pas begonnen in 2008, een tijdstip dat allesbehalve toevallig was. 2008 was het jaar van de Olympische Spelen in Peking. In dat jaar werd het ook voor alle Tibetanen duidelijk was dat de onderhandelingen tussen Beijing en de Dalai Lama tot mislukken gedoemd waren, omdat China niet wil weten van Tibetaanse autonomie. Tot verbijstering van China is er massaal protest op gang gekomen, niet alleen in de autonome regio Tibet, maar ook in gebieden van de omliggende provincies die in feite bij het historische Tibet horen. Dit keer deden niet alleen monniken mee, alle lagen van de bevolking trokken de straat op. Voor Peking was het een internationale blamage, zeker toen de doortocht van de Olympische vlam door Tibetaanse betogers werd verstoord.

De reactie was keiharde repressie. Honderden betogers werden opgepakt, Tibet veranderde meer dan ooit in een politiestaat. Kloosters werden gesloten of onder toezicht van de communistische partij geplaatst. Overal infiltreerden verklikkers. Jonge Tibetanen werden naar heropvoedingskampen gestuurd waar ze trouw aan de partij moesten zweren, een praktijk uit de hoogdagen van de Culturele Revolutie.

De buitenwereld heeft er weinig van gemerkt, ook al omdat Tibet hermetisch werd afgegrendeld. Daar en toen is het begonnen. Alle kanalen om te protesteren waren afgesneden. Zelfverbranding was de enige vorm van activisme die nog mogelijk was, want zelfs een politiestaat kan vastberaden mensen niet beletten om zo’n daad te stellen. Het was een kreet van diepe wanhoop.

Niet alle Tibetanen juichen het toe, sommigen vinden het indruisen tegen de leer van Boeddha. Wat vindt u?

SONAM: Het is erg controversieel. Vele Tibetanen vinden inderdaad dat het niet de juiste weg is om bewandelen. In het boeddhisme zijn alle vormen van leven heilig, dus kan het niet dat iemand zichzelf van het leven berooft. Volgens anderen kan het juist wel, als het motief klopt.

Zelfverbranders zijn niet uit of roem op erkenning. Hun daad is extreem, maar anders dan pakweg zelfmoordterroristen berokkenen zelfverbranders alleen zichzelf leed. Ze offeren hun leven voor hun volk, wat wel degelijk spoort met de leer van Boeddha. Vaak wordt dan verwezen naar het bekende verhaal van Boeddha en de hongerige tijger. Om te voorkomen dat ze haar welpen zou opeten, biedt Boeddha haar zijn lichaam aan om haar honger te stillen. Ik kan me in die visie vinden. Zelfverbranding is geen zelfmoord, toch niet zoals het door een Westerse bril wordt gezien. Het is een appel aan het eigen volk, een oproep tot solidariteit en verzet. De wereld is ons vergeten, is de boodschap, maar we zijn niet verloren.

De beelden in jullie installatie dateren van de periode 2011-2013, toen er sprake was van een echte golf van zelfverbrandingen. Is die intussen gaan liggen?

SONAM: Niet helemaal. Een week geleden nog heeft in Garze (een autonoom Tibetaans gebied in de Chinese provincie Sichuan, nvdr.) een jonge boer zich in brand gestoken, het eerste bekende geval van 2017. Maar inderdaad, de frequentie is fel afgezwakt.

Zelfverbranders zijn niet uit of roem op erkenning. Hun daad is extreem, maar anders dan pakweg zelfmoordterroristen berokkenen zelfverbranders alleen zichzelf leed.

Aanvankelijk wisten de Chinese autoriteiten niet hoe er mee om te gaan, maar intussen hebben ze een tegenstrategie ontwikkeld. Nabestaanden worden zwaar gestraft, waardoor de legitimatie dat zelfverbranders alleen zichzelf schaden, niet langer opgaat.

Vijf jaar geleden, op het hoogtepunt van de campagne, werden zelfverbranders door het volk als martelaren begraven. Dat is nu totaal ondenkbaar, de stoffelijke resten worden zonder enig ritueel in de grond gestopt.

Komt daarbij nog dat de censuur steeds efficiënter werkt. Wie beelden maakt van een zelfverbranding, riskeert erg lange gevangenisstraffen. Zelfverbranding is ook een vorm van communicatie, de daders zochten niet voor niets publieke plaatsen op. Door performante firewalls is het echter moeilijk om opnames via sociale media te verspreiden. Moeilijk maar niet onmogelijk, zoals het geval in Garze bewijst. Er zijn nog altijd activisten die erin slagen informatie via India of Nepal buiten te smokkelen.

De inhoud op deze pagina wordt momenteel geblokkeerd om jouw cookie-keuzes te respecteren. Klik hier om jouw cookie-voorkeuren aan te passen en de inhoud te bekijken.
Je kan jouw keuzes op elk moment wijzigen door onderaan de site op "Cookie-instellingen" te klikken."

Het hele oeuvre dat u samen met uw partner Ritu Sarin heeft gemaakt staat in het teken van de Tibetaanse vrijheidsstrijd. Hoe reageren de Chinese autoriteiten daarop?

SONAM: Ze proberen ons op alle mogelijke manieren te saboteren. Zoals die keer in Dhaka, de hoofdstad van Bangladesh, waar we een installatie hadden met afscheidsbrieven van Tibetaanse zelfverbranders. De Chinese ambassadeur heeft er zich persoonlijk mee bemoeid en eiste dat onze werken uit de groepstentoonstelling werden verwijderd. We hebben met de organisator een compromis kunnen sluiten. De werken bleven hangen, maar werden afgedekt met witte doeken. In feite bereikten de Chinezen zo het omgekeerde van wat ze beoogden, want onze zelfcensuur trok uiteraard veel aandacht.

Op het Film Festival van Palm Springs in 2010 stelden ze hun veto tegen The sun behind the clouds, onze documentaire over de Tibetaanse strijd waarin ook de Dalai Lama aan het woord komt. Omdat de organisator niet wilde buigen, hebben ze als represaille twee Chinese inzendingen teruggetrokken.

U bent als zoon van ballingen in India geboren. Heeft u Tibet ooit kunnen bezoeken?

SONAM: Toch wel. De jongste jaren ligt het moeilijk, maar ballingen konden vroeger een visum krijgen als overseas Chinese. Voor mij was het nog eenvoudiger, want ik heb ook een Brits paspoort. Toch dateert mijn laatste bezoek al van 1996. Door mijn werk als filmmaker loop ik te veel in de kijker, ze laten me er niet meer in.

De Tibetaanse zaak zit muurvast. Hoe ziet u de toekomst?

SONAM: Als boeddhist mag ik niet wanhopen, maar de situatie is heel erg en de vooruitzichten zijn somber. Toen ik 1996 in Lhasa (de hoofdstad van Tibet, nvdr.) kwam, was de stad al veranderd in een Chinese metropool met een getto voor de Tibetanen. Dat is intussen de realiteit in het hele land: door de zwaar gesubsidieerde massa-immigratie van Han Chinezen zijn we een minderheid in ons eigen land geworden. De hoop op vrijheid of autonomie lijkt verderaf dan ooit te voren, maar we mogen de strijd niet opgeven. We moeten er nu alles aan doen om onze cultuur, taal en tradities te vrijwaren, en ons verzetten tegen de Chinese pogingen om onze geschiedenis te herschrijven. Ook wij, Tibetanen van de diaspora, dragen in die strijd een grote verantwoordelijkheid.

Countour 08 loopt van 11 maart t.e.m. 21 mei. Meer info op de website.

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content