Vrije Tribune

WK Rusland: ‘Een cliché zegt meer dan duizend woorden’

Vrije Tribune Hier geven we een forum aan organisaties, columnisten en gastbloggers

Enkele onderzoekers van de vakgroep Talen en Culturen aan de Universiteit Gent laten hun stem horen over de bijzondere positie van Rusland in de wereld en de uitdaging waarvoor het wereldkampioenschap voetbal ons zo plaatst.

Afgelopen donderdag ging het wereldkampioenschap (WK) voetbal van start, een moment waar voetballiefhebbers lang naar uitkeken. In de aanloop naar het WK werden de Vlaamse voetbalfans warm gemaakt via allerlei entertainende spotjes.

WK Rusland: ‘Een cliché zegt meer dan duizend woorden’

Ook reclamemakers speelden handig in op de voetbalgekte. Net zoals bij vorige WK’s bleek de stereotypering van het gastland een populaire strategie om mensen warm te maken: denk maar aan de Afrikaanse (afrikaniserende) deuntjes en de beelden van jongens die blootvoets in de savanne voetballen tijdens het WK in Zuid-Afrika, of de beelden van Braziliaanse samba en carnaval in de aanloop van het WK in Brazilië. Af en toe kreeg de typering – het doelpubliek is immers vooral mannelijk – ook een seksistische laag, door bijvoorbeeld ‘vrouwelijk schoon’ prominent de spots binnen te loodsen.

Het is misschien niet allemaal even verfijnd, geslaagd of zelfs onschuldig, maar we kennen ‘de ander’ vooral via die clichés. Dat geldt des te meer als die ‘ander’ ook nog eens ‘exotisch’ en dus onbekend is. Het is dan ook niet verwonderlijk dat net zulke clichés gebruikt worden. Meestal blijft het een positief verhaal: voetbal is in de eerste plaats een feest en daarom worden precies de goede kanten van het voetballand (of toch onze perceptie daarvan) uitvergroot. De problemen waarmee Zuid-Afrika en Brazilië worstelen, zoals armoede, segregatie, misdaad en corruptie, bleven buiten beeld.

Dva vodka, spasiba

De beeldvorming aan de vooravond van het WK in Rusland volgde deels diezelfde logica. Bekende deuntjes als Kalinka en Katjoesja werden gecombineerd met matroesjka’s, wodka, beren, kozakkenoutfits, Russische dans, mannenkoren, namaak-Cyrillisch en de kathedraal op het Rode Plein met de kleurrijke ‘suikerkoepels’. Een goed voorbeeld daarvan is Dva vodka, spasiba van Tom Waes, een gerussificeerde herwerking van zijn Dos cervezas.

De inhoud op deze pagina wordt momenteel geblokkeerd om jouw cookie-keuzes te respecteren. Klik hier om jouw cookie-voorkeuren aan te passen en de inhoud te bekijken.
Je kan jouw keuzes op elk moment wijzigen door onderaan de site op "Cookie-instellingen" te klikken."

Het nummer staat zo bol van de clichés én flagrante (taal)fouten, dat de nationale televisie in Rusland de zanger-entertainer in een interview aan de tand voelde. In een ander voorbeeld typeerde autobouwer Kia Rusland onder meer door een grootmoedertje op te voeren dat in een oud en armoedig, maar ’typisch’ Russisch houten huisje vol matroesjka’s het huishouden doet. Uiteraard met balalaikabegeleiding.

De reeks Russisch voor beginners van Het Laatste Nieuws spant de kroon: de Rode Duivels worden als matroesjka’s opgevoerd, er is veel aandacht voor Ruslands nationale drank wodka en het thema ‘kennismaken’ gaat wel erg abrupt over in een handleiding over hoe prachtige Russische vrouwen te versieren – dames die trouwens zeer meegaand blijken te zijn. Niemand twijfelt aan de charmes van Jan Mulder, maar de jongedame die hij versiert, gaat wel erg snel in op zijn avances. Een link naar de Russische postorderbruiden die op zoek zijn naar een westerse man? De uitgebalanceerde getuigenis van Nicolas Lombaerts, jarenlang actief bij Zenit Sint-Petersburg, en dat niet alleen met betrekking tot de Russische vrouwen, staat in schril contrast met de rest van de reeks.

Toch zijn programma- en reclamemakers in hun (stereo)typering van Rusland niet altijd even bedachtzaam als bij de vorige WK’s. Onder het mom van humor wijken de positieve stereotypen opvallend snel voor uitgesproken negatieve beelden. Dat zegt minder over het huidige gastland dan over onszelf en in het bijzonder over hoe we vandaag naar Rusland kijken.

Onder het mom van humor wijken de positieve stereotypen opvallend snel voor uitgesproken negatieve beelden.

Zo duiken de bedenkers van spotjes graag beelden uit het Sovjetverleden op. In de videoclip van DJ Yolotankers’ Dance With The Devils (Studio Brussel), wordt er volop gespeeld met Sovjetsymboliek zoals de hamer en sikkel, en worden voormalige Sovjetleiders, inclusief Stalin, opgevoerd. Portretten in Sovjetstijl en marcherende troepen worden gecombineerd met figuren die een ’typisch’ Russisch dansje doen en een refrein dat doet denken aan de ooit wereldberoemde mannenkoren van het Sovjetleger. Ook Het Nieuwsblad pakt uit met een Sovjetmannenkoor dat een Russische vertaling van het Belgische volkslied brengt. Die keuze voor Sovjetbeeldtaal is opmerkelijk. De Sovjet-Unie hield al meer dan een kwarteeuw geleden op te bestaan. Blijkbaar is Rusland in onze geesten nog steeds de ‘ideologische ander’, of toch de directe erfgenaam ervan, die we maar moeilijk kunnen begrijpen en daarom vastpinnen op iets wat we in het verleden al als exotisch beschouwden – de communistische Sovjetstaat.

Rusland als ‘de ander’?

Een ander vaak voorkomend cliché is de vereenzelviging van Rusland met president Vladimir Poetin. Opnieuw is de videoclip van DJ Yolotanker een goed voorbeeld: Poetin wordt in het rijtje van Sovjetleiders geplaatst en knikt lustig mee met de technobeat. Ook in het op South Park geïnspireerde filmpje van Qmusic speelt Poetin de hoofdrol. Hij probeert in ‘ware’ KGB-stijl (de staatsveiligheidsdienst van de voormalige Sovjet-Unie, nvdr.) de Duivels te elimineren en wordt meermaals opgevoerd in ontbloot bovenlijf.

De bijzondere aandacht voor Poetin is natuurlijk niet zo verrassend, aangezien hij al een kleine twintig jaar Ruslands sterke man is. Hij leidt zijn land op autocratische en eigengereide wijze, waarbij hij Rusland vaak als niet-westers voorstelt. Tegelijkertijd maakte Rusland onder zijn bewind een belangrijke transitie door, waarbij het evolueerde van gedegradeerde supermacht tot opnieuw een belangrijke internationale speler met vernieuwde supermachtambities. Het land geeft bovendien zijn eigen interpretatie aan internationale conventies, laat zich mogelijk in met de verkiezingen van andere landen en zou ook niet wegschrikken van afrekeningen met deloyale Russen in het buitenland. In eigen land is Poetin de onbetwiste alfaleider en hij laat zich ook graag op die manier portretteren: in ontblote bast te paard, met wilde dieren, of al diepzeeduikend.

Dit alles zorgt ervoor dat Rusland in onze ogen niet alleen de directe erfgenaam is van een ‘ideologische ander’, maar ook een staatsvorm heeft die steeds meer evolueert in een richting die lijkt in te druisen tegen alles waar het Westen voor staat. Poetin is de ultieme belichaming van dat vreemde staatsbestel, en dat verklaart in belangrijke mate waarom er in de beeldvorming in de aanloop naar het WK zoveel aandacht is voor Poetin zelf.

Dat brengt ons naadloos bij het derde terugkerende cliché: Rusland als gekke, marginale natie. In de eerder genoemde Kia-reeks wordt bijvoorbeeld een gopnik opgevoerd, de Russische variant van de Amerikaanse white trash, die traditioneel getooid gaat in pet, Adidastrainingsbroek, teenslippers en een heleboel blingbling. De gopnik leidt een armoedig leven op het platteland en werkt in zijn garage aan een aftandse Lada, zijn huis omringd door geiten. Nog sprekender zijn de spots van Mediamarkt: ze beginnen steevast met een gekke situatie die je ‘alleen in Rusland’ ziet, zoals een breakdancende grootmoeder of een koppel dat een beer voedt als een kind. Alle spots besluiten met dezelfde slagzin: ‘je ziet echt van alles in Rusland, maar voetbal, dat zie je best thuis’. Ook de reeks Russisch voor beginners van Het Laatste Nieuws, vult de thema’s aan met clichébeelden. Wanneer het over wodka gaat, zien we beelden van dronken Russen. Wanneer je als kijker leest en hoort hoe je een taxi moet roepen, worden dashcambeelden getoond die de geflipte rijstijl van de Russen in de kijker zetten.

Die beeldvorming is trouwens niet nieuw. Ze haakt in op de westerse beeldvorming van Rusland die ontstaan is door de talloze filmpjes en memes op websites zoals 9GAG. waar categorieën als ‘Only in Russia’ een heus begrip zijn geworden. Verbazen doet het niet echt, maar niettemin verdient het aandacht dat bedenkers van spots net die stereotyperende internettraditie verder uitbuiten zonder daar echt bij stil te staan en zonder enige kritische reflectie. In de reeks van Het Laatste Nieuws worden bijvoorbeeld ook muziekclips van artiesten die het gekke imago van Rusland zelf-ironiserend aan de kaak stellen gewoon tussen de ‘realiteit’ geplakt, wat het beeld van die gekke natie nog verder versterkt.

Er is een lange traditie van negatieve beeldvorming over Rusland.

Veraf, toch nabij

Het beeld van Rusland dat werd opgehangen in de aanloop naar het WK is grotendeels te verklaren vanuit de reflex om in te spelen op bevattelijke clichés over ‘de ander’. Voor de opvallende combinatie van eerder negatieve clichés, marginalisering van ‘positieve(re)’ stereotypen (niet een gezellige Rus met een wodkaatje, maar wel een verloederde Rus die de hele fles achterover slaat) en humor zien we twee mogelijke verklaringen. Eerst en vooral is er een lange traditie van negatieve beeldvorming over Rusland – die mysterieuze, zelfs barbaarse buurman aan de rand van Europa, met zijn eigen wetten, regels en onhebbelijkheden. Dat beeld kreeg al vorm in de middeleeuwen, werd acuter tijdens de 18e en 19e eeuw en culmineerde uiteindelijk in de 20e eeuw met Rusland als communistische staat. Dit ‘Rode Gevaar’ is met de val van de Sovjet-Unie dan wel geweken, maar de herinnering eraan blijft nazinderen in het collectieve geheugen, niet het minst door de autocratische figuur van Vladimir Poetin en zijn hernieuwde internationale ambities.

Anderzijds is die mysterieuze buur tegelijkertijd nabij en veraf. Voor velen onder ons is Rusland eerder exotisch: we kennen nauwelijks de man die onder de berenmuts schuilgaat, wat ons toelaat om te verzanden in een opeenstapeling van clichés. Maar tegelijkertijd wordt Rusland ook als een relatief westerse natie en cultuur beschouwd. Die nabijheid zorgt ervoor dat we niet de schroom voelen die we wel ervaren ten opzichte van ‘nog exotischere’ landen als Brazilië en Zuid-Afrika en we politieke correctheid al sneller overboord (denken te mogen) gooien. Rusland is dan wel anders, maar ook niet helemaal ‘de ander’. Het is eerder de gekke oom waar op menig familiefeest graag mee gelachen wordt. Dat Rusland in de ogen van het Westen dan ook nog op vele vlakken achterop hinkt en een kwarteeuw na de val van de Sovjet-Unie de zaakjes nog niet op orde heeft, versterkt die tendens alleen maar.

Dat de bijzondere positie van Rusland in de wereld niet alleen ons voor een uitdaging plaatst, bewees ook het officiële WK-lied. In 2010 en 2014 had dat lied telkens te maken met het gastland en kwam dat land ook positief naar voren. De FIFA had ook voor dit WK hetzelfde kunnen doen, maar in het nummer Live It Upwordt Rusland op een paar beelden na volledig doodgezwegen. Deze tactiek doet zo mogelijk nog meer de wenkbrauwen fronsen dan het gebruik van negatieve stereotypen.

Dan is de Vlaamse aanpak misschien nog net dat iets beter: beter mogen lachen dan niet durven. En ook Rusland zelf vindt dit misschien allemaal niet zo belangrijk, zo blijkt. Robbie Williams mocht mee de opening van het WK verzorgen, nota bene de zanger van het extreem stereotyperende Party like a Russian. We onthouden vooral Robbies middenvinger.

Ben Dhooge, Phaedra Claeys, Tilde Geerardyn, Luc Breukelman, Michel De Dobbeleer, Jonas Vanderschueren van de vakgroep Talen en Culturen aan de Universiteit Gent.

Partner Content