Waarom de Europese Unie zwak staat tegenover Poetin

De EU wil wel een vuist maken tegen Vladimir Poetin maar komt daar nauwelijks aan toe. Beslissingen uit het verleden liggen aan de basis hiervan.

Micheil Saakasjvili, president van Georgië in de periode 2004-13, maakte recent in een bijdrage aan de Financial Times een vergelijking tussen wat zijn land in 2008 overkwam en wat Oekraïne nu meemaakt. Saakasjvili ziet overweldigende parallellen in de aanpak vanwege de Russische president Vladimir Poetin: eerst door Moskou gestuurde agitatie (met onder meer de distributie van Russische paspoorten in de Krim) en vervolgens een militaire invasie om de Russische bevolking te beschermen.

Ook in de aanpak van het Westen ziet de gewezen Georgische president opvallende parallellen, namelijk veel verbaal protest en fors klinkende waarschuwingen maar uiteindelijk zal Poetin toch in grote lijnen zijn zin krijgen, aldus Saakasjvili. Net zoals Georgië post 2008 dreigt nu ook Oekraïne, geheel of gedeeltelijk, terug nadrukkelijk tot de Russische invloedsfeer te gaan behoren.

Het gebrek aan middelen waarover de EU kan beschikken om écht druk uit te oefenen op Vladimir Poetin heeft in essentie met twee gegevens te maken die elk voortvloeien uit een aantal beslissingen genomen in het verleden.

Het eerste element betreft de militaire capaciteit of beter gezegd het gebrek daaraan. In de periode na de Tweede Wereldoorlog liet Europa zijn defensie in hoge mate afhangen van de Amerikaanse paraplu. Zoals de Amerikaanse conservatieve commentator Charles Krauthammer het onlangs nog uitdrukte: ‘Europa zoog zich militair zestig jaar lang aan de borst van de VS’. Het gevolg is dat Europa niet over de militaire capaciteit beschikt om iemand als Vladimir Poetin op dit vlak onder druk te kunnen zetten. Zoals de Koude Oorlog bewees, kan militaire capaciteit toegevingen en onderhandelingen afdwingen zonder dat er één schot gelost wordt.

Europese landen maakten in het verleden de keuze om minder in militaire capaciteit te investeren. Dit was een keuze waar veel voor te zeggen viel en die we hier ook niet goedkoop in vraag willen stellen. Het punt is dat zoals bij elke keuze ook deze onvermijdelijk consequenties heeft. Nu met name de VS zich militair terug volop bezint over wat het land militair allemaal doet en waar ze haar (schaarse) middelen wil inzetten, blijkt Europa geen prioriteit meer te zijn.

Poetin weet dat als geen ander en maakt gebruik van de situatie. Zo gaat dat met mensen gepokt en gemazeld in de ‘harde’ politiek van de oude Sovjet Unie. Er kan ondertussen niet de minste twijfel meer over bestaan dat het herstel van een moderne versie van het Sovjet-imperium een topprioriteit uitmaakt voor Poetin en zijn onmiddellijke omgeving. Oekraïne staat daarin absoluut centraal. Zoals de gewezen Amerikaanse nationale veiligheidsadviseur Zbigniew Brzezinski reeds jaren geleden opmerkte: ‘Zonder Oekraïne houdt Rusland op een imperium te zijn’.

Het tweede element van inherente zwakheid voor de EU in de machtsverhoudingen met het Kremlin betreft de energie-afhankelijkheid. Europa hangt voor 3 procent van zijn gasbehoeften af van Rusland en de helft van dat Russisch gas vloeit naar Europa doorheen pijpleidingen die over Oekraïens grondgebied lopen. Op korte termijn is er nauwelijks een alternatief. Morrelen aan de gastoevoer zou de Europese economie zwaar onder druk zetten, iets wat we kunnen missen als kiespijn, niet in het minst omwille van de blijvende problematiek van en rond het Europees bankwezen.

De stijging van olie- en gasprijzen zet het economisch herstel sowieso onder nieuwe druk. Uiteraard zou reductie van de gasleveringen ook aan Rusland veel kosten, maar het politieke systeem dat Poetin in zijn land creëerde, kan dergelijke gevolgen beter ‘beheersen’. Rusland is immers geen democratie naar Westers model. Vanuit de Russische gasreus Gazprom klinkt het al expliciet dat de situatie in de Oekraïne tot ‘verstoring van de gasleveringen aan Europa’ kan leiden.

Achter de keuze voor Russisch gas in het verleden zat een verdedigbare logica inzake prijsvorming en beschikbaarheid. Meer toevoer uit bijvoorbeeld het Midden-Oosten was om geopolitieke en stabiliteitsredenen niet echt aangewezen. Maar de keuze voor Russisch gas op de schaal die vandaag aan de orde is, verscherpt de moeilijkheidsgraad van de positie waarin de EU ten aanzien van Oekraïne nu in verzeild is geraakt. Erg tekenend hiervoor is dat Charles Tannock, lid van de commissie Buitenland van het Europees Parlement, stelt dat de voornaamste sancties die tegen Rusland kunnen genomen worden voor rekening van Turkije (sluiting van de Dardanellen) en de VS (financiële bevriezingen) komen. Ankara en Washington zullen daar het hunne van denken.