Waarom betaalt één op de twee Mexicanen regelmatig smeergeld?

Protest tegen corruptie in Mexico, Mexico-Stad, 16 juni 2016. © REUTERS
Arthur Debruyne
Arthur Debruyne Medewerker Knack.be

De helft van de Mexicanen betaalt regelmatig smeergeld voor toegang tot gezondheidszorg en onderwijs, zo blijkt uit een recente enquête. In heel Latijns-Amerika neemt corruptie toe, voelen burgers. ‘Dat hoort bij het leven, men kan zich zelfs niets anders inbeelden.’

Een Mexicaanse fotograaf met wie ik regelmatig samenwerk werd recent bestolen. Hij zat in Mexico-Stad op een terrasje toen een man aan de haal ging met zijn iPhone die op tafel lag. Met de hulp van een vriend kon hij de dief echter vatten. Ze hielden hem krachtdadig in bedwang tot de politie tussenbeide kwam. Die dreigde er meteen mee om ze alle drie een nachtje te doen zitten: verstoring van de openbare orde. Niets tegenin te brengen, denk je dan.

‘Iets regelen’: in Mexico het standaardeufemisme dat het onderhandelen van een afkoopsom voorafgaat.

Of er niets geregeld kon worden, vroeg de fotograaf aan de twee agenten van dienst. ‘Iets regelen’: het standaardeufemisme dat het onderhandelen van een afkoopsom voorafgaat. Tuurlijk, klonk het, als meneer meteen een ‘boete’ van 1.000 peso’s (omgerekend 50 euro) betaalt. Met dien verstande dat meneer niet om een proces-verbaal of zelfs maar een ontvangstbewijs dient te vragen. De agenten verdelen terstond de buit en klaar is kees.

‘Vooral politie en politici corrupt’

Niet minder dan 51 procent van de Mexicanen hoest regelmatig smeergeld op. Dat blijkt uit een recente enquête van de internationale corruptiewaakhond Transparency International onder ruim 22.000 bevraagden in 20 landen in Latijns-Amerika en de Caraïben. Mexico scoort het slechtst in de bevraging. Op een tweede plaats volgt de Dominicaanse Republiek: 46 procent van de respondenten heeft er het voorbije jaar een ambtenaar omgekocht. Vooral in gezondheidszorg en onderwijs is het betalen van smeergeld schering en inslag.

In landen als Peru, Brazilië, Chili en Venezuela zegt drie kwart of meer van de bevolking dat ze steeds vaker smeergeld moet betalen voor publieke diensten.

Corruptie in Latijns-Amerika neemt ook toe, voelen burgers. In landen als Peru, Brazilië, Chili en Venezuela zegt drie kwart of meer van de bevraagde bevolking dat ze steeds vaker smeergeld moet betalen voor publieke diensten. Vooral de politie en politici, twee essentiële instituties, zijn corrupt, is de perceptie. Overheden doen bovendien niet genoeg om corruptie te bestrijden, stelt de helft van de bevraagden.

Het zijn onrustwekkende cijfers die uit de enquête naar voor komen. Toch hoeven ze niet te verbazen. Sinds 2014 davert Brazilië op zijn grondvesten door het grootste corruptieschandaal in de geschiedenis van het land. In meer dan tien Latijns-Amerikaanse landen maakte de Braziliaanse bouwreus Odebrecht zich schuldig aan het omkopen van politici en ambtenaren om openbare aanbestedingen te bekomen. Tot dusver zijn in het dossier 282 mensen in beschuldiging gesteld, met inbegrip van de Braziliaanse president Michel Temer.

Dit jaar nog werden twee voortvluchtige Mexicaanse ex-gouverneurs opgepakt, in Italië en Guatemala, die grote sommen geld hadden verduisterd en onder één hoedje speelden met criminele organisaties. ‘El que no tranza, no avanza‘, gaat een welbekend Mexicaans spreekwoord, ofwel ‘wie niet foefelt, gaat er niet op vooruit.’ Corruptie, groot- én kleinschalig, zit diep in het sociale weefsel.

Protest in Brazilië tegen corruptie in de regering van president Michel Temer, Sao Paulo, 2 augustus 2017.
Protest in Brazilië tegen corruptie in de regering van president Michel Temer, Sao Paulo, 2 augustus 2017. © REUTERS

‘Corruptie is vanzelfsprekend’

‘In Mexico hoort corruptie bij het leven’, weet Guillermo Miguel Cejudo Ramírez, onderzoeker gespecialiseerd in corruptie bij het Centrum voor Economisch Onderzoek en Onderwijs (CIDE) in Mexico-Stad. ‘Het is vanzelfsprekend, mensen kunnen zich niets anders inbeelden. Zelfs om het water of de elektriciteit van een huis aan te sluiten moet er iemand omgekocht worden. Of nog om het vuilnis te laten ophalen. Het is moeilijk om een openbare dienst te bedenken waar burgers niet met corruptie te maken krijgen.’

‘Vooral de armere Mexicanen krijgen te maken met corruptie in het onderwijs en de gezondheidszorg.’

Corruptie gaat bovendien hand in hand met ongelijkheid, zegt de onderzoeker. ‘Vooral de armere Mexicanen krijgen te maken met corruptie in het onderwijs en de gezondheidszorg. De meeste mensen werken immers in de informele economie en hebben daarom geen toegang tot de sociale zekerheid. In theorie kunnen ze wel terecht in publieke ziekenhuizen. De regels zijn echter bijzonder vaag en ziekenhuizen zijn overbevraagd. En dus gaan functionarissen en dokters daarvan profiteren: om een tijdige afspraak of medicijnen te bekomen moeten patiënten iets extra betalen. Dat komt nog meer voor in kleine ziekenhuizen in afgelegen gemeenschappen waar een dokter bijvoorbeeld maar twee keer per week consultatie houdt en bovendien bijzonder weinig verdient.’

‘Saatsonderwijs wordt dan weer geacht gelijk te zijn voor iedereen’, vervolgt Cejudo. ‘Toch gaan ouders wat smeergeld betalen om hun kinderen in te schrijven in een school dicht bij huis. Voor uniformen of studiemateriaal die door de staat kosteloos aangeboden worden, gaat schoolpersoneel toch nog iets incasseren.’

‘In veel landelijke gemeenschappen zijn schoolmeesters verantwoordelijk voor het inschrijven van moeders die aanspraak maken op sociale steun. Uit een geval in de deelstaat Oaxaca bleek dat de meesters de steun lieten afhangen van politieke betrokkenheid en aanwezigheid bij protestacties (in Mexico staan landelijke schoolmeesters bekend om politiek activisme en sociaal protest, nvdr.). In sommige gevallen vroegen ze een deel van het geld.’

‘Nu, in theorie kunnen mensen zulke dingen bij meldpunten aan de kaak stellen’, besluit Cejudo. ‘Sociale steun wordt echter vaak voorgesteld als een gunst door een of andere politicus of ambtenaar, en niet als een onvoorwaardelijk recht. Wie onrecht aankaart wordt vaak afgestraft en verliest die hulp.’

Een van de armere buurten in Mexico-Stad. Zowat de helft van de Mexicanen leeft onder de armoedegrens. Armeren krijgen ook vaker met corruptie te maken.
Een van de armere buurten in Mexico-Stad. Zowat de helft van de Mexicanen leeft onder de armoedegrens. Armeren krijgen ook vaker met corruptie te maken. © REUTERS

‘Ook middenklasse wordt niet gespaard’

Corruptie in het Mexicaanse onderwijs en de gezondsheidszorg treft dus vooral armere middens. De middenklasse heeft er amper weet van: kinderen gaan naar privéscholen en middenklassers maken geen gebruik van publieke ziekenhuizen, waar de zorgkwaliteit doorgaans bedroevend is. Bovendien ontbreekt het de working poor vaak aan de mondigheid of de middelen om corruptie aan de kaak te stellen.

‘Het komt vaak voor dat een gescheiden moeder een rechter gaat omkopen voor een snelle uitspraak in een dossier van alimentatiegeld.’

‘Toch gaat ook de middenklasse regelmatig smeergeld betalen, in het gerecht bijvoorbeeld’, vervolgt corruptie-expert Cejudo. ‘Zo komt het heel vaak voor dat een gescheiden moeder een rechter of personeel van het openbaar ministerie gaat omkopen voor een snelle uitspraak in een dossier van alimentatiegeld bijvoorbeeld. Of omgekeerd: dat een vader betaalt voor het uitstellen van een uitspraak, of voor het verdwijnen van een of ander stuk of zelfs het hele dossier.’

‘In het gevangeniswezen is smeergeld alomtegenwoordig’, vervolgt Cejudo. ‘Op elk moment moet je daar betalen: voor een betere cel, voor familiebezoek, het mogen gebruiken van een mobieltje, ga zo maar door. Familieleden worden ook afgeperst opdat gedetineerden niet mishandeld worden.’

Zo creëert corruptie een klassenjustitie in Mexico. Wie het zich kan veroorloven, betaalt smeergeld om niet in de cel te belanden, voor een gunstig vonnis of zo nodig een menswaardige behandeling in de gevangenis. Zij die helemaal niets hebben, moeten door de zure appel bijten.

'Corruptie is een doodzonde', leest het plakkaat van een betoger in Haïti, Port-au-Prince, 14 november 2017.
‘Corruptie is een doodzonde’, leest het plakkaat van een betoger in Haïti, Port-au-Prince, 14 november 2017. © REUTERS

‘Dienstverlening is een vriendendienst’

‘De kleine corruptie is zodanig geïntegreerd in het dagelijkse leven dat ze zelfs niet meer problematisch is. Zo interageert de burger met de overheid.’

Een belangrijke verklaring voor corruptie is dat overheidslonen vaak te laag zijn om waardig van te kunnen leven. De verleiding om het inkomen wat aan te vullen wordt groot. ‘Zo gaan rekruten niet bij de politie voor de mooie carrière, maar voor het smeergeld dat ze kunnen opstrijken’, zegt Cejudo.

‘Toch speelt ook een andere verklaring. Dienstverlening in Mexico wordt als een gunst beschouwd. De ambtenaar of lokale mandataris bewijst je een vriendendienst door je kinderen in te schrijven of een afspraak met een dokter te regelen. De uitreiking van studiebeurzen of overheidssteun gaat altijd gepaard met heel wat fanfare: een lokale politicus onderstreept daarmee dat hij een vrijgevige gunst verleent. Het is niet zijn plicht een universeel recht toe te kennen. Zo’n vriendendienst mag gerust beloond worden.’

Of de Mexicaanse overheid genoeg doet om het probleem te bestrijden? ‘Nee’, zegt Cejudo eenduidig. ‘De focus ligt vandaag vaak op grootschalige corruptie, in de bedrijfswereld bijvoorbeeld, of de politicus die een pak geld verduistert. De kleine corruptie is echter zodanig geïntegreerd in het dagelijkse leven dat ze zelfs niet meer problematisch is. Het is normaal, mensen gaan ervan uit dat ze smeergeld moeten betalen, zo interageert de burger met de overheid.’

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content