Voormalig hoofdredacteur Russische staatstelevisie doet boekje open: ‘Ik stond aan de kant van Poetin’

Dmitri Skoroboetov © Jean-Pierre Jans
Jeroen Zuallaert

Als hoofdredacteur bij de Russische staatstelevisie geloofde Dmitri Skoroboetov jarenlang in het Russische regime. Nadat hij het ziekenhuis werd ingeslagen door een collega keerde het systeem zich tegen hem. ‘Veel mensen in Rusland zijn bang. Ik niet.’

Skoroboetov, D. A.

Kwam binnen op: 17.08.2016

Verliet de spoedafdeling op: 17.08.2016

CT-scan van de hersenen: geen teken van traumatische pathologie van de hersenen.

Diagnose: hersentrauma, hersenschudding, kneuzing van het zachte hersenweefsel, 15 punten op de Glasgow-comaschaal.

Conclusie: uit het onderzoek blijkt geen externe neurochirurgische pathologie. Na observatie van de neurochirurg is een hospitalisatie op de neurochirurgische afdeling niet nodig.

Toewijzing: observatie van een neuroloog in een polikliniek dichter bij huis.

Het is donker in de eindeloze gangen van het Moskouse Sklifarosvki-ziekenhuis. Dmitri Arkadijevitsj Skoroboetov, de op dat moment 38-jarige hoofdredacteur van het Russische televisiejournaal, ligt er op een bankje, in de hoop dat hij na de wissel van de nachtshift eindelijk verzorgd kan worden. Misselijk van de hoofdpijn en de duizelingen, vechtend om het bewustzijn niet te verliezen ziet hij rondom zich mensen met steek- of schotwonden, gapende hoofdwonden, drugsverslaafden. ‘Ze lieten me wat vlugzout snuiven om het bewustzijn niet te verliezen’, vertelt Skoroboetov.

Even voor tienen diezelfde ochtend rinkelt Skoroboetovs telefoon een eerste keer. Aan de lijn hangt Aleksandra Vorontsjenko, de adjunct-programmadirecteur van Vesti, het journaal van de Russische staatszender Rossija-1 waarvoor Skoroboetov werkt. In weinig vrijblijvende bewoordingen maant ze Skoroboetov aan om de zaak blauw blauw te laten. Geen advocaat, geen politie, geen aanklacht, geen advocaat. ‘Ze stelde me voor om het “onder elkaar” te regelen. Ze maakte vage beloftes over een afkoopbedrag of een loonsverhoging. Zolang ik mijn mond maar hield.’

Voormalig hoofdredacteur Russische staatstelevisie doet boekje open: 'Ik stond aan de kant van Poetin'

Wanneer kort daarna ook Andrei Kondrasjov belt, verkilt de sfeer. In de Russische media is Kondrasjov, die als programmadirecteur van Vesti Skoroboetovs onmiddellijke chef is, een begrip. Hij is een hondstrouwe heraut van de lijn van het Kremlin, auteur van de bombastische documentaire Krim: de weg naar het moederland, een heroïsche interpretatie van de Russische annexatie van de Krim. Ook Kondrasjovs boodschap laat aan duidelijkheid weinig te wensen over: geen politie, geen klacht, geen advocaat, geen media. ‘Hij begon te dreigen’, vertelt Skoroboetov. ‘Hij dreigde ermee om me te ontslaan, als mijn verhaal in de media zou verschijnen. Hij vertelde me dat mijn gezondheid hem geen barst kon schelen. Ik geef enkel om de goede naam van het bedrijf.’ Skoroboetov is gechoqueerd en belooft niet naar de politie te gaan. ‘Ik werkte op dat moment al 15 jaar bij Rossija-1. Mijn werk was alles voor me.’

In je rug, of in je reet

Een tiental uur eerder, in de televisiestudio’s van overheidszender Rossija-1. Na de uitzending van het nachtelijke 1 uurjournaal toont Skoroboetov zich hoogst ontevreden over de technische ondersteuning. Doorgaans wordt die nieuwsuitzending op voorhand ingeblikt, maar op 17 augustus 2016 gaat het programma live. ‘Zowat alles liep fout’, aldus Skoroboetov. ‘De tussenfilmpjes die aankondigen wat er later in het nieuws zou volgen, klopten niet met de onderschriften. Onze kijkers kregen dus voortdurend andere filmpjes te zien dan wat de presentator aankondigde.’

Skoroboetov besluit na de uitzending verhaal te halen bij videoredacteur Michaïl Lapsjin. Het is niet de eerste keer dat er iets misloopt in de videomontage. Wanneer Skoroboetov Lapsjin op zijn geklungel aanspreekt, blijkt deze in kennelijke toestand. ‘Toen ik hem sprak, was het al duidelijk dat hij geen controle had over wat gebeurde. Hij had een glazige blik in zijn ogen, raakte moeilijk uit zijn woorden. Het was duidelijk dat hij straalbezopen was.’ Geconfronteerd met zijn fouten barst Lapsjin in woede uit. ‘Hij begon te schreeuwen dat ik hem er had ingeluisd, dat het allemaal één groot complot was om hem te kraken. Hij daagde me uit om naar buiten te gaan om het daar “onder mannen te regelen”. Ik weigerde, en vertelde hem dat we elkaar de volgende dag zouden zien. Ik vertelde hem dat ik een rapport zou opmaken waarin ik zou oplijsten wat er fout was gelopen. Ik herinnerde hem eraan dat het niet de eerste keer was dat hij de boel verknalde.’

Op dat moment knapt er iets bij Lapsjin. ‘Ik zat achter mijn computer’, vertelt Skoroboetov. ‘Zonder enige waarschuwing sprong hij bovenop mij en probeerde hij mijn handen te klemmen. Daarna sleurde hij me de gang in en gooide hij me met mijn hoofd tegen de muur, om me het bewustzijn te doen verliezen. Daarna probeerde hij me van de trap in de gang te gooien, om me op mijn rug te doen vallen.’ Skoroboetov schreeuwt om hulp, maar het duurt meer dan vijf minuten voor iemand hem te hulp komt. Een collega die het tafereel gadeslaat, maakt zich haastig uit te voeten. Uiteindelijk zijn drie mannen nodig om Lapsjin in bedwang te houden. In allerijl wordt Skoroboetov naar het ziekenhuis gevoerd.

Tijdens de Amerikaanse presidentsverkiezingen was de boodschap: Trump – nasj prezident, Trump is onze president. We moesten positief berichten over Trump.

‘Het is niet de eerste keer dat er problemen waren met Misja’ zegt Skoroboetov, die ondanks de aanval nog steeds met zijn roepnaam aan zijn voormalige collega refereert. ‘Drie jaar geleden heeft hij al eens een collega het ziekenhuis in geslagen. Hij was er nog een stuk erger aan toe dan ik. Maar de directie heeft nooit iets tegen Misja ondernomen.’ Ook tegenover Skoroboetov was Lapsjin voorheen al agressief. ‘Hij heeft me eens bedreigd met een mes. “Waar wil je het krijgen: in je rug of in je reet?” vroeg hij me. Misja kon het niet verkroppen dat zijn directe chef homoseksueel was. Ik denk dat dat de echte aanleiding was van de aanval. Alcoholisme doet iets vreemds met een mens: het verandert de psyche.’

Camerabeelden

Voor buitenstaanders lijkt het ongetwijfeld vreemd dat een personeelslid een collega in het ziekenhuis kan slaan, zonder dat de directie daarop wil ingrijpen. Bij Vesti is het echter schering en inslag, zegt Skoroboetov. ‘Je moet weten dat de directie eigenlijk vooral bezig is met het avondjournaal om 20 uur en het wekelijkse weekendmagazine. Zolang die programma’s foutloos verlopen, maakt het de leiding geen reet uit wat er voor de rest te zien is.’ Toch maakt Kondrasjov zich deze keer wel zorgen over het debacle. Hij is op dat moment nauwelijks een maand aan de slag als directeur, en vreest voor zijn baan. ‘Kondrasjov was bang dat hij ervoor verantwoordelijk zou worden gesteld, en dat dat zijn bevoorrechte positie in het Kremlin in het gevaar zou brengen. Hij was als de dood voor een schandaal.’

Al snel beseft Skoroboetov dat hij er moederziel alleen voor staat. Sowieso wacht hem eerst een zware revalidatie. Twee maanden lang krijgt hij zware medicatie om de hersenschudding te stabiliseren. Hij heeft blijvende oogschade opgelopen. Sinds de aanval heeft Skoroboetov bovendien last van stress en angstaanvallen, waardoor hij soms meerdere nachten na elkaar de slaap niet kan vatten. Tot tweemaal toe probeert Skoroboetov tot een oplossing te komen met Kondrasjov. Tweemaal wordt het een dovemansgesprek.

Volgens de Russische wetgeving moet elk ziekenhuis die een gewonde van een aanval binnen krijgt automatisch contact opnemen met de politie, die op haar beurt een onderzoek moet opstarten. Toch bereikt het verslag van Skoroboetovs opname nooit het ministerie van Binnenlandse Zaken. Het originele ziekenhuisdocument dat zijn opname bevestigt, is momenteel in het bezit van de Moskouse politie, die de documenten weigert door te geven. Knack kon een kopie van het document inkijken. Voor Russische rechtbanken is de kopie echter niet rechtsgeldig. Ook de camerabeelden waarop de aanval op Skoroboetov te zien is, blijken onmogelijk te bemachtigen. Tot vier keer toe vraagt Skoroboetov tevergeefs de beelden op bij de veiligheidsafdeling van Rossija. Aanvankelijk stelt Kondrasjov voor om de beelden samen met Lapsjin te bekijken. ‘Hij suggereerde dat ik mezelf misschien wel verwond had’, schampert Skoroboetov. Tot een confrontatie komt het nooit. De beelden blijken tien dagen na de aanval vernietigd door het veiligheidspersoneel.

Voormalig hoofdredacteur Russische staatstelevisie doet boekje open: 'Ik stond aan de kant van Poetin'

Tegen het ‘advies’ van zijn bazen in neemt Skoroboetov op 9 september 2016 contact op met Lidia Ignatova, een Moskouse advocate. Gedurende een week probeert zij contact op te nemen met Kondrasjov, die weigert haar te woord te staan. Ze neemt op 22 september contact op met het politiedepartement van Begovoj, het stadsdistrict waar VGTRK ligt, de Russische televisie- en radio-omroep waarvan Rossija-1 deel uitmaakt. Uit interne documenten blijkt dat het departement op 2 oktober een onderzoek opent. Op 7 oktober stuurt de chef van de afdeling-Begovoj een rapport naar de inlichtingendienst FSB, waarin hij aangeeft dat de VGTRK het onderzoek probeert te blokkeren en informatie achterhoudt. Diezelfde dag wordt Skoroboetov – bijna twee maanden na dato – door de politie ondervraagd. Het duurt nog eens tot 26 oktober eer Michaïl Lapsjin ondervraagd wordt. Er worden geen andere getuigen of collega’s gehoord. Op 2 november laat het Begovoj-department weten dat het geen reden ziet om tot een strafzaak over te gaan.

Pinguïns

Tot 2012 is Skoroboetov een idealist – ‘een naïeve idealist’, benadrukt hij – die gelooft dat het met Rusland eindelijk de goede kant op gaat. Zijn aanwerving bij Rossija-1 in 2000 valt ongeveer samen met het begin van Poetins eerste ambtstermijn. Skoroboetov is op dat moment twintig. Hij heeft een levendige herinnering van de schaarste en de inertie van de jaren negentig, waarin Rusland gebukt gaat onder een zware economische crisis en de crash van de roebel het spaargeld doet verdampen. Dankzij de stijgende olieprijzen kruipt Rusland uit het dal. Tegelijk ontdekt hij de grootstad Moskou, waar de normen en waarden een stuk liberaler beleefd worden dan in zijn geboortestad Krasnojarsk, zeker ten aanzien van homoseksualiteit. Vanaf 2008 lijkt Rusland onder het presidentschap van Medvedev nog een stap verder te zullen liberaliseren. Ook zijn carrière verloopt voorspoedig. Hij scoort hoge waarderingen met zijn nieuwsitems. Op 27-jarige leeftijd wordt hij de jongste hoofdredacteur ooit bij Vesti.

Op 6 mei 2012 komt aan die twaalf jaar durende illusie een einde. Op het Moskouse Bolotnajaplein wordt een oppositiebetoging door de oproerpolitie uit elkaar geranseld. Het is het begin van een grootschalige repressie, waarbij lukraak uitgekozen betogers tot meerdere jaren celstraf worden veroordeeld. Kort daarop worden de boetes voor betogers spectaculair opgetrokken, moeten ngo’s zich kenbaar maken als ‘buitenlandse agenten’ en komt er een verbod op wat gezagsdragers ‘homoseksuele propaganda’ noemen. ‘Tot op dat moment geloofde ik dat ik meebouwde aan de toekomst van mijn land’, vertelt Skoroboetov. ‘Plotseling werd het me duidelijk dat ik eigenlijk collaboreerde. Ik besefte dat ik aan de kant stond van Poetin en de zijnen.’

Voormalig hoofdredacteur Russische staatstelevisie doet boekje open: 'Ik stond aan de kant van Poetin'

Zoals alle overheidszenders krijgt de hoofdredactie bij Vesti ‘richtlijnen’ van bovenaf. Sowieso op de zwarte lijst: betogingen, sociale onrust en de populaire anticorruptiepoliticus Aleksej Navalny. Op het dagelijkse ‘uitzendplan’ krijgen taboeonderwerpen het lemma ‘Nje dajom‘ (‘geven we niet’). Op documenten die Knack kon inkijken, die dateren van 9 augustus 2016, krijgen de redacteurs van Vesti bijvoorbeeld het verbod om te berichten over de Krim, de MH-17 en de rechtszaak over het faillissement van oliegigant Yukos. Alle drie de onderwerpen afgedrukt in hoofdletters, vergezeld van drie uitroeptekens. Ook de arrestatie van de rector van de universiteit van Vladivostok, de pedofiliezaak tegen de orthodoxe priester Gleb Grozovski en een schandaal rond vicepremier Dmitri Rogozin krijgen een Nje dajom.

‘We kregen ook orders over hoe we bepaalde evenementen moesten coveren’, vervolgt Skoroboetov. ‘Tijdens de Amerikaanse presidentsverkiezingen was de boodschap: Trump – nasj prezident, Trump is onze president. We moesten positief berichten over Trump. Over Clinton moesten we neutraal blijven, zij het dan met een eerder negatieve insteek. Tijdens de Franse presidentsverkiezingen moesten we Marine Le Pen steunen.’ Soms krijgen de journalisten ook richtlijnen die helemaal geen steek houden. Zo kregen we een absoluut verbod om te berichten over het zestigjarig jubileum van Elisabeth II, omdat Rusland op dat moment een diplomatiek conflict had met het Verenigd Koninkrijk.’ Bij twijfelgevallen beschikte Kondrasjov over ‘de gele telefoon’. Via die beveiligde lijn kunnen directeurs direct contact opnemen met Poetins perswoordvoerder Dmitri Peskov of Aleksei Gromov, Poetins adjunct-stafchef. Ook Medvedevs persvoorlichter Natalija Timakova heeft volgens Skoroboetov een rechtstreekse lijn met de redactieleiding.

‘De bazen van de overheidszenders spreken met een ongelofelijk dedain over hun publiek. Kijkers buiten de grote steden worden op de redactie “pinguïns” genoemd: plompe vogels die gelijk welke troep vreten. De Russische staatsomroep heeft een doelpubliek van welgeteld één kijker, en die woont in het Kremlin. Dat geven ze met zoveel woorden toe: Jevgeni Revenko, onze vorige redactiechef, noemde hem ooit onze ‘zritelj nomer odin(kijker nummer één, nvdr.). Het maakt niet uit dat wat we berichten niet waar is, zolang het hem maar behaagt. Het was voor iedereen duidelijk over wie het ging.’

Drie jaar geleden heeft hij al eens een collega het ziekenhuis in geslagen. Hij was er nog een stuk erger aan toe dan ik. Maar de directie heeft nooit iets ondernomen.

Kafka

Op 14 oktober 2016 dienen Skoroboetov en Ignatova een verzoek in om een onderzoek te starten naar de aanval. Het antwoord van werkgever VGTRK laat niet lang op zich wachten: op 28 oktober 2016 wordt Skoroboetov op staande voet ontslagen. Het ontslag is duidelijk onwettelijk: het is in Rusland verboden werknemers met ziekteverlof te ontslaan. Skoroboetov wordt ontslagen wegens ‘schendingen van de arbeidsdiscipline en andere strafbare handelingen’. In Rusland weegt zo’n ontslag zwaar: Russen hebben nog steeds een ‘arbeidsboekje’ waarin hun wedervaren op de arbeidsmarkt wordt opgetekend. Dat zorgt voor het aparte verschijnsel dat Russen officieel vrijwel enkel ontslag nemen ‘uit eigen wil’, omdat elke vorm van onvrijwillig ontslag door potentiële werkgevers gezien wordt als een stigma. Bovendien is de televisiesector in Rusland nagenoeg volledig in handen van de overheid. ‘Ze dreigden ermee dat ze alles konden blokkeren: het parket, de politieonderzoeken, de arbeidsinspectie, de rechtbanken’, aldus Skoroboetov. ‘Ik maak geen enkele kans meer op een job in de media. Ze controleren alles.’

Op 28 november 2016 besluiten Skoroboetov en Ignatova tweemaal klacht in te dienen: een klacht tegen Rossija-1 wegens onrechtmatig ontslag, en een klacht tegen Lapsjin wegens slagen en verwondingen en tijdelijke medische onbeschikbaarheid. Beide zaken worden doorverwezen naar plaatselijke Moskouse rechtbanken, waarna er van beide dossiers maandenlang niets wordt vernomen. Ondanks herhaalde aanvragen krijgen Skoroboetov en Ignatova geen nieuws over de vooruitgang van het onderzoek. Vier keer dient Ignatova een klacht in bij het Moskouse parket omdat zowel politie als rechtbank de klacht niet behandelt. Ook de arbeidsinspectie weigert tot zeven keer toe het ontslag van Skoroboetov te onderzoeken.

Op 12 mei 2017 krijgt Skoroboetov bericht dat hij geen recht heeft op een werkloosheidsuitkering, omdat hij ontslagen is. De brief wordt niet naar Skoroboetovs Moskouse adres gestuurd, maar naar het appartement van zijn moeder in Krasnojarsk. ‘Een rotstreek’, aldus Skoroboetov. ‘Ik heb mijn moeder hier altijd buiten proberen te houden. Ze wist niets van mijn problemen.’ Ze heeft ondertussen haar appartement in Krasnojarsk verkocht, om haar zoon te steunen. ‘Ik ben voor mijn eigen veiligheid verhuisd’, zegt Skoroboetov. ‘Bijna al het geld van het appartement is opgegaan aan advocatenkosten en aan mijn huur. Ik spreek zes talen, maar ik kom nergens in Moskou aan de bak. Ik heb enorme schulden gemaakt.’

Voormalig hoofdredacteur Russische staatstelevisie doet boekje open: 'Ik stond aan de kant van Poetin'

Ten einde raad dient Skoroboetov een verzoek in bij Raissa Karmazina, een politica uit zijn geboortestad Krasnojarsk die in de Doema zit namens Verenigd Rusland, de partij van Vladimir Poetin. Zij bezorgt zijn klacht aan openbaar aanklager Joeri Tsjajka, met het verzoek om de zaak ontvankelijk te laten verklaren. Het antwoord van zijn bureau is evenwel ontnuchterend: aangezien Rossija ondertussen van adres is veranderd, kan het televisiekanaal niet gecontroleerd worden. Het duurt uiteindelijk tot 25 september 2017 eer de rechtbank van Moskou dan toch de zaak inleidt. Michaïl Lapsjin is ondertussen opgespoord en woont de zittingen bij. Maar Andrei Kondrasjov, die gehoord moet worden als getuige, weigerde al vier keer om voor de rechtbank te verschijnen. ‘Over iemand die zo dicht bij Poetin staat, heeft het gerecht niets te zeggen.’

De zittingsdagen verlopen geregeld volgens het procedé van de betere Kafkaroman. Bij een zitting waarbij een klacht van Skoroboetov over zijn arbeidscontract behandeld wordt, krijgen noch Skoroboetov, noch zijn advocaat het woord. ‘Ze beten ons toe dat ze alles al op papier hadden en ze geen nood hadden aan onze commentaren. Vervolgens ruzieden ze enkele minuten onder elkaar en trokken ze zich terug om een oordeel te vellen. Na letterlijk een minuut beraadslagen las een van hen een beslissing van meer dan een bladzijde voor, waarbij de VGTRK gelijk krijgt. Op zulke momenten voel je je compleet machteloos.’

Voor de burgerlijke rechtbank boeken Skoroboetov en zijn advocaat een verrassende overwinning. Nadat de rechtbank zes maanden lang weigert om zijn klacht wegens onrechtmatig ontslag in overweging te nemen, krijgt hij op 11 juli 2017 toch een schadevergoeding toegewezen wegens onrechtmatig ontslag. In eerste instantie moet de VGTRK een compensatie betalen en de opmerkingen in Skoroboetovs arbeidsboek ongedaan maken. Op 10 januari 2018 beslist de rechtbank in beroep echter dat de schadevergoeding van amper 30.000 roebel (ongeveer 430 euro) volstaat. De rechter die de eerste veroordeling uitsprak, werd ondertussen overgeplaatst naar een rechtbank buiten Moskou. Meer dan een zuinige morele overwinning is de uitspraak niet. Doordat de opmerking in zijn arbeidsboek niet geschrapt wordt, heeft Skoroboetov nog steeds geen recht op een werkloosheidsuitkering.

Sinds Skoroboetov met zijn verhaal naar de pers stapte, voelt hij zich niet langer veilig. Hij krijgt bedreigingen via Facebook, er zijn pogingen om zijn e-mail en Facebookaccount te hacken. Er verschijnt ook een valse Facebookaccount op zijn naam. Op drie verschillende gelegenheden merkt Skoroboetov dat hij gadegeslagen wordt door dezelfde onbekende man.

Over iemand die zo dicht bij Poetin staat, heeft het gerecht niets te zeggen.

Aan vluchten denk hij (voorlopig) niet. ‘Ik ben niet geïnteresseerd in politiek asiel. Ik ben een Rus, ik ben ervan overtuigd dat mijn plaats hier is. Waarom ik hiermee doorga?’ Skoroboetov lost een flauwe glimlach. ‘Omdat ik gelijk heb. Omdat ik principes heb. Ik heb gelijk over de hele lijn: ik ben in het ziekenhuis geslagen, ik ben onterecht ontslagen en bedreigd. Ik wil gerechtigheid, op welke manier dan ook.’ Hij benadrukt dat hij niet bang is. ‘Veel mensen in Rusland zijn bang. Ik niet. Waarom zou ik bang zijn? Het ergste wat er met me kan gebeuren, is dat ze me vermoorden. Ze hebben me alles al afgenomen: mijn werk, mijn geld, mijn waardigheid, mijn kans op een job. Wat heb ik nog te verliezen?’

‘Schrijf je alstublieft niet dat ik even gehuild heb? Telkens als ik mijn verhaal doe, neem ik me voor om niet te huilen. En toch lukt het me nooit. Russische mannen wenen niet. We kroppen alles op. We drinken, we krijgen hartaanvallen, we sterven jong, maar wenen doen we niet. Het zou beter zijn als we dat wat vaker zouden doen.’

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content