Trump wil Guantanamo open houden, ondanks ‘catastrofaal’ parcours militair tribunaal

Gedetineerden in de militaire gevangenis van Guantanamo Bay, januari 2002. © Reuters
Arthur Debruyne
Arthur Debruyne Medewerker Knack.be

De regering-Trump wil de militaire gevangenis van Guantanamo Bay in Cuba open houden. Waarom is er dan in geen jaren een terreurverdachte heen gestuurd?

De Amerikaanse president Donald Trump heeft recent een decreet getekend om de militaire gevangenis van de Verenigde Staten op Guantanamo Bay in Cuba open te houden. Ook in zijn State of the Union liet Trump verstaan dat er mogelijk nieuwe terreurverdachten zouden vastgezet worden.

‘Ik vraag het Congres om ervoor te zorgen dat we, bij de strijd tegen IS en Al Qaeda, de nodige bevoegdheden hebben om terroristen op te sluiten, waar we ze ook oppakken’, aldus de president.

Trumps voorganger Barack Obama beloofde in 2009 om de gevangenis te sluiten omdat ze het wereldwijde jihadisme zou voeden, de nationale veiligheid ondermijnt en niet overeenstemt met Amerikaanse waarden. Bovendien zou Guantanamo ook te veel kosten.

Obama botste echter op weerstand van zowel Democraten als Republikeinen in het Congres, die liever geen Guantanamo-gevangenen op Amerikaanse bodem ontvingen. Het aantal gevangenen verminderde tijdens Obama’s ambtstermijn wel van 242 tot 41. Nieuwe gevangenen zijn er in al die jaren niet heen gestuurd. Trumps decreet is bovendien eerder symbolisch, omdat het Obama’s achterhaalde besluit uit 2009 terugdraait dat de gevangenis binnen het jaar dicht moest.

‘Goelag van onze tijd’

Wat mensenrechten-ngo Amnesty International de ‘goelag van onze tijd’ heeft genoemd werd opgetrokken door de regering van George W. Bush in 2002, in de nasleep van de aanslagen in New York op 11 september 2001. In de War on Terror wilde de regering-Bush terreurverdachten berechten voor oorlogsmisdaden.

Dat bleek uiteindelijk veel minder voor de hand liggend dan gedacht: er is nog steeds niemand veroordeeld voor de militaire rechtbank van Guantanamo. Zelfs een aantal verdachten van 9/11 zijn nog maar aan de pre-procesfase toe. Verondersteld brein Khalid Sheikh Mohammed zal volgens zijn advocaten allicht nooit berecht worden.

Tijdens zijn kiescampagne had Trump beloofd Gitmo open te houden en vol te stouwen met ‘bad dudes.’ Dat is er niet van gekomen: in 2017 is er geen enkele terreurverdachte heen gebracht. Ook in de jaren voordien niet. Waarom?

‘Dat is veel makkelijker gezegd dan gedaan’, zegt Robert M. Chesney, een rechtenprofessor aan de Universiteit van Texas in de New York Times. ‘Trumps decreet verandert in wezen niets aan de wettelijke en beleidsobstakels die verklaren waarom er in 2017 geen enkele terreurverdachte naar Guantanamo is gestuurd, ondanks zijn campagnebelofte.’

Gedetineerden in Camp 6 van de militaire gevangenis van Guantanamo Bay in Cuba, mei 2009.
Gedetineerden in Camp 6 van de militaire gevangenis van Guantanamo Bay in Cuba, mei 2009. © REUTERS

Gewapend conflict met Al Qaeda

Waarom worden vermoedelijke terroristen vooreerst niet berecht voor een burgerlijke rechtbank, zoals in België? Amerika redeneert dat het in een gewapend conflict verwikkeld is met terreurorganisatie Al Qaeda, dat verantwoordelijk was voor 9/11. Zo lang Al Qaeda niet capituleert, blijft dat conflict in theorie aanhouden. Gevangen terreurverdachten zijn dus krijgsgevangen en mogen volgens het krijgsrecht zo lang vastgehouden worden als het conflict aansleept, zonder proces.

‘Terroristen zijn niet zomaar criminelen’, aldus Trump. ‘Ze zijn illegale vijandige strijders. En als ze in het buitenland worden opgepakt, moeten ze worden behandeld als de terroristen die ze zijn.’ Omdat Guantanamo bovendien buiten Amerikaans grondgebied ligt genieten gevangenen er niet dezelfde rechten die ze binnen de VS wel zouden genieten.

Nieuwe terreurverdachten naar Guantanamo brengen is veel ingewikkelder dan Trump toegeeft, en wel om een aantal redenen, stellen waarnemers: het ronduit rampzalige functioneren van de militaire rechtbank, Islamitische Staat, transfers van gevangenen en ook nog samenwerking met Europese veiligheidsdiensten.

‘Parcours militaire rechtbanken catastrofaal’

Volgens de voormalige adjunct-directeur van het VS-ministerie van Defensie, verantwoordelijk voor gevangenen, is het parcours van de militaire rechtbank van Guantanamo ‘catastrofaal.’ In vijftien jaar is er geen enkele terreurverdachte daadwerkelijk veroordeeld. Het ad hoc tribunaal raakt amper vooruit en is volgens tegenstanders niet meer dan een farce. Een en ander blijkt uit een recent dossier.

Sinds 2011 staat Saudiër Abd al-Rahim al-Nashiri terecht voor de bomaanslag op de Amerikaanse jager USS Cole in 2000 in Jemen. Daarbij kwamen 17 Amerikaanse matrozen om. Twee jaar eerder voerde Al Qaeda twee bomaanslagen uit op de Amerikaanse ambassades in Kenia en Tanzania, waarbij in totaal 224 slachtoffers vielen.

In 2008 werd al-Nashiri voor het eerst in beschuldiging gesteld. Een jaar later werd de aanklacht ingetrokken. In 2011 werd hij opnieuw in beschuldiging gesteld. Omdat het zeer onwaarschijnlijk lijkt dat hij zou vrijgelaten worden indien hij vrijgesproken wordt, hebben zijn advocaten het een showproces genoemd.

Eind vorig jaar stapte zowat het volledig advocatenteam van al-Nashiri op omdat ze ontdekten dat de beraadslagingen met hun cliënt, die strikt vertrouwelijk zijn, waarschijnlijk afgeluisterd werden door de overheid. Omdat de militaire rechtbank draconische geheimhoudingsregels hanteert mochten ze dat zelfs niet onthullen aan al-Nashiri. Uit protest gooiden ze de handdoek in de ring.

al-Nashiri riskeert de doodstraf. Volgens de vereisten moet hij vertegenwoordigd worden door een advocaat met ervaring in het pleiten van doodstrafzaken. De enige raadsman die niet opstapte is een voormalige Navy Seal met slechts enkele jaren ervaring die nooit een doodstraf heeft gepleit.

‘Die is allesbehalve geschikt voor de taak’, aldus professor in rechtspraakethiek van de Amerikaanse Hofstra University Ellen Yaroshefsky in de New York Times. ‘Een doodstrafzaak gaat dus verder zonder advocaat. Als dat voor een degelijk rechtspraaksysteem moet doorgaan, dan zitten we diep in de penarie.’ Ook de raadsman zelf betwijfelt of hij geschikt is voor de job. Desondanks heeft de rechter geoordeeld dat het proces verder gaat.

De zaak-al-Nashiri raakt overigens aan de duistere kant van Guantanamo en de War on Terror: de systematische en door de regering-Bush goedgekeurde foltering van terreurverdachten. Vooral al-Nashiri zou door de CIA aan extreme foltering onderworpen zijn, waaronder het gekende waterboarding en dagenlange opsluiting in een kist. Talloze Guantanamo-gedetineerden ondergingen hetzelfde lot. Twee zouden zelfdoding gepleegd hebben na ondervraging.

Een gevangene van Guantanamo Bay wordt weggedragen na een ondervraging, 2002.
Een gevangene van Guantanamo Bay wordt weggedragen na een ondervraging, 2002. © REUTERS

Problemen met IS

Processen slepen eindeloos aan. Dat heeft ook Trump zelf gezegd. Zo werd de verdachte van de terreuraanslag in New York op 31 oktober 2017 – waarbij acht mensen neergemaaid werden met een busje – in het normale strafrechtelijke systeem gehouden. ‘Zou de verdachte graag naar Guantanamo sturen maar statistisch duurt dat veel langer dan het federale systeem’, tweette de president. ‘Moet snel vooruit gaan. DOODSTRAF!’

Procureurs in Manhattan en Brooklyn hebben de voorbije jaren bovendien al tientallen terrorismeverdachten succesvol vervolgd. Het openbaar ministerie is in zo’n gevallen zeker van zijn stuk. Voor talrijke gedetineerden in Guantanamo zou een proces echter onwaarschijnlijk zijn wegens aanzienlijke problemen met het bewijsmateriaal.

Maar omdat ze als krijgsgevangen beschouwd worden, mogen ze dus voor onbepaalde duur in hechtenis blijven. Voor zogenaamde haviken, veiligheidshardliners, is het berechten van terroristen bovendien niet de grootste bezorgdheid, wél het vergaren van inlichtingen voor het voorkomen van een andere aanval, by any means necessary.

Een andere reden waarom het onwaarschijnlijk lijkt dat de VS nieuwe terreurverdachten zal onderbrengen in Guantanamo heeft te maken met terreurgroep Islamitische Staat.

Na 9/11 stemde het Amerikaanse Congres ermee in om het leger te belasten met de detentie van leden van Al Qaeda en talibanstrijders. Islamatische Staat valt echter niet onder die voorziening. Guantanamo-gedetineerden hebben het recht om de legitimiteit van hun opsluiting in vraag te stellen, dus een rechter zou kunnen oordelen dat ze onterecht vastzitten.

Nog een probleem, volgens waarnemers, heeft te maken met de transfer van Guantanamo-gevangenen. Eens ze daar vastzitten, is het moeilijk ze er weg te krijgen. Het Congres heeft het Obama moeilijk gemaakt om de gevangenis te sluiten door te regelen dat gevangenen amper of niet overgebracht kunnen worden naar andere landen. Ook mogen terrorismeverdachten niet overgebracht worden naar het Amerikaanse vasteland vanuit Guantanamo.

Een doorsnee cel voor gedetineerden in de militaire gevangenis van Guantanamo Bay in Cuba, 2017.
Een doorsnee cel voor gedetineerden in de militaire gevangenis van Guantanamo Bay in Cuba, 2017. © REUTERS

Samenwerking met Europa bemoeilijkt

Ten slotte heeft Guantanamo ook de samenwerking tussen Amerikaanse veiligheidsdiensten en partners bemoeilijkt, en dan vooral in Europa. Omdat het mogelijk is dat aan de VS uitgeleverde terreurverdachten in Guantanamo belanden, hebben Europese veiligheidsdiensten in het verleden verzet aangetekend tegen uitleveringen. Europese regeringen maken zich zorgen dat ze zich gerechtelijk blootstellen omdat Guantanamo niet aan dezelfde rechtsnormen voldoet.

Bovendien is Europa het er altijd fundamenteel oneens mee geweest dat de strijd tegen terreur een gewapend conflict is. Dat meningsverschil heeft zich geuit in de oorlog in Afghanistan, bijvoorbeeld, waar Amerikaanse en Europese troepen er verschillende rules of engagement op nahouden.

Onder Obama is de strijd tegen terreur merkelijk geëvolueerd naar het uitschakelen van terreurverdachten middels drones (met talloze burgerslachtoffers tot gevolg, zogenaamde collateral damage) en special forces op het terrein. Volgens defensieanalisten geïnterviewd door Knack.be wijst die kleinere en verhulde aanpak na de uitputtingsslagen in Irak en Afghanistan op een belangrijke verschuiving in het militaire beleid van de VS.

Onder Trump is het niet anders, wel integendeel: zo zijn de teugels gevierd voor antiterreuroperaties in delen van Afrika en het Midden-Oosten. Men kan zich de vraag stellen of de VS überhaupt nog terreurverdachten willen oppakken. Minister van Defensie James Mattis is naar verluidt een koele minnaar van Guantanamo omdat het onnodige kopzorgen oplevert voor het leger.

Trumps decreet dient allicht deels de perceptie dat hij volhoudt aan een campagnebelofte. Zolang er geen nieuwe terreurverdachten naar Guantanamo gestuurd worden, is er fundamenteel niets veranderd. En veel van de gedetineerden die er nu vastzitten, zullen allicht nooit meer vrijkomen.

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content