Protest in Brazilië: ‘Wij zijn de Coca-Cola-generatie’

De Vlaamse Nathalie Hoes is historica, politologe en Vlerick-alumna. Ze vertoefde onlangs drie maanden in Brazilië en geeft haar visie op de protesten die het land teisteren.

Het protest in Brazilië gaat onverminderd voort. Donderdagavond trokken naar schatting een miljoen mensen de straat op met een waslijst aan eisen. De regering lijkt wel verlamd en een reactie blijft voorlopig uit. Op sociale media duiken er beelden op van overdreven politiegeweld en de eerste doden zijn gevallen. “Weg met Dilma” is een veelgehoorde slogan. Maar is een presidentswissel echt de oplossing?

Op facebook en twitter wordt massaal opgeroepen om dit weekend ook weer te protesteren. Bij elke voetbalmatch van de Confederations Cup is het gegarandeerd prijs. In Salvador werden woensdagavond FIFA bussen bekogeld met stenen. Voor de match Brazilië – Italië op zaterdag vreest men daar het ergste. Protesten zoals nu aan de voetbalstadia zijn echt ongezien in Brazilië. Tijd om eens in te zoomen op de twee partijen in dit conflict: het door corruptie geteisterde politieke systeem en de nieuwe generatie betogers.

Niet president maar systeem moet veranderen De afgelopen week zijn de protesten in Brazilië plots wereldnieuws geworden. Het begon allemaal met de 20 cent prijsverhoging voor een busticketje in Sao Paulo, maar mondde al snel uit in een massaal protest over het hele land. De ontevredenheid is zo groot dat alle eisen niet eens meer op een spandoek passen: betaalbaar transport, betere kwaliteit van onderwijs en gezondheidszorg, de strijd tegen corruptie en te hoge belastingen.

Presidente Dilma Rousseff gaf eerder deze week een weinig overtuigende speech en een krachtdadig antwoord van haar regering blijft uit. Ze krijgt nu de zwartepiet toegespeeld, maar is zeker niet de enige schuldige in dit verhaal. Uiteindelijk gaat het bij de meeste Brazilianen niet om de presidente zelf of haar beleid, maar om het hele politieke systeem.

“Het protest is niet specifiek gericht tegen de verhoging van de busprijs, niet tegen de Olympische Spelen en niet tegen een bepaalde partij,” zegt Gustavo Mangualde Araujo. Deze jonge Braziliaan uit Ouro Preto woont momenteel in Lyon. Hij volgt het protest op de voet en sympathiseert met de betogers, veelal leeftijdsgenoten. “Er heerst een diepgewortelde ontevredenheid met het systeem en de politieke cultuur in Brazilië. De internationale media berichten nu uitvoerig over de protesten, maar ze slaan de bal vaak mis. Ze geven de feiten keurig weer, maar begrijpen de complexe oorzaken niet helemaal.”

Machtsvacuüm Sommige betogers eisen de impeachment van de presidente, maar dat zou niet meer dan een pleister op de etterende wonde zijn. Een zondebok aanwijzen is een gemakkelijke korte-termijn strategie, maar verandert niets aan de dieperliggende oorzaken van het protest. Volgens een recente poll kon het beleid van Dilma tot voor kort trouwens nog een meerderheid van de Brazilianen overtuigen. Net voor de protesten daalde de populariteit van de presidente van 65% naar 57%. Ongetwijfeld zal deze woelige episode de perceptie zwaar beïnvloeden.

Een echt alternatief voor de centrum-linkse PT (Partido dos Trabalhadores, Werknemerspartij, sinds 2002 aan de macht) van Dilma is er trouwens niet. De grote uitdager is de centrum-rechtse PSDB (Partido da Social Democracia Brasileira). De derde partij is de centrum-rechtse PMDB (Partido do Movimento Democrático Brasileiro) van vicepresident Michel Temer. Dit is de coalitiepartij van de PT. De PMDB heeft geen duidelijke identiteit en is eerder pragmatisch met het zicht op regeringsdeelname. Dan is er nog de centrum-linkse PSB (Partido Socialista Brasileiro) die in 2014 een eigen presidentskandidaat lanceert, namelijk Eduardo Campos, de huidige gouverneur van de noordoostelijke provincie Pernambuco. Volgens de Braziliaan in de straat zijn al deze partijen in hetzelfde bedje ziek, er verandert weinig ongeacht wie er aan de macht is.

De verschillende partijen en vakbonden proberen nu met de betogers te sympathiseren om zo munt te slaan uit de beweging. Voorlopig zonder veel succes. “Het is nog te vroeg om te zeggen waar dit protest toe zal leiden,” stelt Elza Corsi, biologe en voedingsspecialiste uit Sao Paulo. “Er dreigt een machtsvacuüm. Veel NGO’s mobiliseren zich om de gevraagde hervormingen door te voeren, maar er is tot nu toe nog niets goedgekeurd.”

Corruptie Neem een willekeurige Braziliaanse krant vast en er zal altijd wel iets in staan over corruptie, meestal voorpaginanieuws. Volgens een poll van Datafolha (gepubliceerd op 19 juni) was corruptie de tweede reden van de betogers om de straat op te gaan, na de verhoging van de busprijs. In de 2,5 jaar dat Dilma aan de macht is, hebben er al 3 ministers ontslag moeten nemen nadat hun naam genoemd werd in een corruptieschandaal. In het najaar van 2012 moesten meerdere voormalige PT leden voor de rechter verschijnen omdat ze stemmen zouden hebben gekocht.

Zelfs zonder steekpenningen swingen de salarissen van de politieke elite al de pan uit volgens de publieke opinie. In 2010 was het loon van een parlementariër al verhoogd tot 10,000 euro per maand, of 50 keer het minimumloon. Hier komen nog een pak compensaties bij. Ter vergelijking, een leraar verdient nog geen 5% van dit bedrag.

“Wij vragen om een échte democratie, een overheid die transparant is en verantwoording aflegt aan haar burgers,” zegt Rafael Saraiva, een architect uit Rio en actief betoger. “Is het verantwoord om een miljard te besteden aan de renovatie van het Maracanã stadium in Rio voor het WK?” In het huidige systeem heeft Rafael niet het gevoel dat de belangen van de burgers prioritair zijn. “Elke verkozen politicus, links of rechts, is uiteindelijk enkel bezig met zijn eigen belangen of moet compromissen sluiten met corrupte politici om te kunnen regeren.”

Sommige betogers waren er ook al bij in 1992. Toen was president Fernando Collor de Mello kop van jut. Hij was de eerste democratisch verkozen president na dertig jaar militair regime. Collor de Mello beloofde de Brazilianen om de corruptie en inflatie te bestrijden, maar moest ironisch genoeg zelf ontslag nemen nadat bekend raakte dat hij voor ruim 1 miljard overheidsgeld naar privé accounts had versluisd. De bevolking was woedend en na hevige protesten volgde de impeachment van de president.

Een van de redenen dat corruptie nog steeds zo welig tiert en relatief weinig schade aan de partijen zelf heeft gebracht, is de personencultus in de Braziliaanse politiek. Mensen stemmen in de eerste plaats voor een bekende kop en pas dan voor een partij. Zo wordt er in een corruptieschandaal een zondebok aangeduid en de partij komt er telkens zonder al te veel kleurscheuren vanaf. Een goed voorbeeld is het Mensalão schandaal waarbij de vorige president Lula erin slaagde om zich te distantiëren van de corruptie binnen de PT.

Straffeloosheid en censuur De Brazilianen zijn dus erg wantrouwig tegenover de zogenaamde goede bedoelingen van de politieke elite. Dit verklaart ook de hevige reactie nu op het wetsvoorstel PEC37 (Proposta de Emenda Constitucional) of “PEC da impunidade” (straffeloosheid) zoals het door de betogers genoemd wordt. Deze wetswijziging neemt het recht weg van de openbare aanklager om misdaden te onderzoeken. Het onderzoeksrecht zou voortaan voorbehouden zijn aan de politie. De openbare aanklagers in Brazilie onderzochten in het verleden al vaak grote politieke schandelen waar corruptie, belastingontduiking en witwassen van geld mee gemoeid was. Vele Brazilianen vrezen nu dat het systeem van checks and balances in gevaar is en corruptie nog gemakkelijker zal worden. Na erg veel protest werd de stemming van het wetsvoorstel voorlopig uitgesteld.

Niet alleen de politici, ook de pers wordt corruptie verweten . Globo, de belangrijkste mediagroep, heeft 70% van de Braziliaanse markt in handen en is het derde grootste mediaconcern ter wereld. Globo wordt ervan beschuldigd de berichtgeving over de protesten te censureren en te kleuren, bijvoorbeeld door de betogers systematisch ‘vandalen’ te noemen. Dit zou volgens vele betogers een bewijs zijn van de banden tussen Globo en corrupte politici.

Trots op Brazilië

We weten nu al iets meer over de drijfveren van de Braziliaanse betogers. Maar wie zijn eigenlijk die honderdduizenden die dagelijks op straat komen? Brazilië is zo’n groot en divers land dat het onvermijdelijk is om veralgemeende uitspraken te doen. Een robotfoto van de gemiddelde betoger zag er eerder deze week ongeveer zo uit: jong, blank, hoger opgeleid, middenklasse, woont in de stad. De ontevredenheid lijkt echter besmettelijk en het wordt meer en meer een protest van iedereen. Deze beweging overstijgt vele grenzen; die van provincie, klasse, leeftijd en etnische achtergrond.

Er is een nieuw gevoel van hoop en eenheid bij jonge Brazilianen. De meeste jongeren zijn trots op Brazilië en dat blijkt duidelijk tijdens de protesten. Mensen zingen het volkslied en zwaaien met de nationale vlag. “Voor onze generatie is protest iets nieuws. Men was altijd pessimistisch. De situatie in Brazilië was te complex, er ging toch nooit iets veranderen. Er heerste altijd een gevoel van machteloosheid,” zegt Gustavo. De meeste Brazilianen zijn dan ook volledig verrast door deze plotselinge massale protesten. Er heerst een heel positief gevoel, “yes we can” op z’n Braziliaans. “De prijzen van de bus gaan constant omhoog, normaal is er geen kat die daarop reageert. Dit is heel verrassend en mooi, ik ben trots op mijn land,” besluit Gustavo.

De Coca Cola generatie Is er een nieuwe sociaal geëngageerde generatie opgestaan die geen genoegen meer neemt met het huidige systeem? Online noemen de betogers zich wel eens de “Coca Cola generatie”. Deze benaming komt van het gelijknamige nummer van de rockgroep Legião Urbana. Het is sinds 1985 zowat het lijflied van de blanke middenklasse in Brazilië geworden. Het vertaalde refrein luidt als volgt: “Wij zijn de kinderen van de revolutie. Wij zijn bourgeois zonder godsdienst. Wij zijn de toekomst van de natie. Generatie Coca Cola.” “Weet je nog wat er gebeurt als je Mentos snoepjes in een fles coca cola stopt? De cola begint te bruisen, het spuit als een geiser uit de fles. Dit is wat er nu gebeurt in Brazilië met de ‘Geração Coca Cola’,” grinnikt Gustavo.

Ook de presidente verklaarde dat ze trots is op de protesten. Ze heeft zelf namelijk een verleden in het sociaal verzet. De PT partij ontstond begin jaren tachtig als oppositievoerder tegen het militaire regime. “Dit protest laat zien dat we een goed werkende democratie zijn,” zegt Dilma. De Braziliaanse politici zijn hoe dan ook enorm verrast door de recente ontwikkelingen. Het gaat al lang niet meer om een marginale groep ‘vandalen’; er is een groot draagvlak en de aantallen lijken enkel toe te nemen.

Generale repetitie En wat nu? Net zoals bij het Indignados protest en Occupy Wallstreet gaat het om een brede beweging die ontstaan is uit algemene ontevredenheid en zijn de eisen van de betogers heel uiteenlopend. Er is geen sprake van een verenigd front of een bepaalde politieke kleur. Het is dus zeer moeilijk om concrete acties te nemen. De busprijs weer verlagen was simpel, de corruptie aanpakken is al heel wat anders.

Dilma staat voor een gigantische uitdaging. Deze crisis bezweren is alvast een generale repetitie voor het WK volgend jaar.

Nathalie Hoes