Parlementair of presidentieel systeem? Turkije staat voor fundamentele keuze

Zondag 16 april trekken de Turken naar de stembus om zich uit te spreken over de grondwetswijzigingen die president Recep Tayyip Erdogan voorstelt. Als hij zijn zin krijgt, maakt Turkije de omslag van een parlementair naar een presidentieel systeem. Erdogan zou meer macht krijgen, maar volgens critici én buitenlandse waarnemers is de Turkse democratie daar allerminst bij gebaat.

Erdogan probeerde al aan de positie van Turkse president te morrelen toen hij nog eerste minister was. Toen hij in 2014 zelf staatshoofd werd, slaagde hij erin meer macht naar zich toe te trekken, ook al is het Turkse presidentschap vooral een ceremoniële functie. Dat hij nog steeds de leider is van de conservatieve AKP en kan bogen op een trouw electoraat, heeft daar veel mee te maken.

De mislukte coup van 15 juli 2016 gaf een nieuwe impuls aan Erdogans streven naar een uitbreiding van de presidentiële macht. Het referendum van aanstaande zondag moet de 18 amendementen op de grondwet bekrachtigen die het parlement begin dit jaar goedkeurde.

De meest in het oog springende wijziging is de afschaffing van de functie van eerste minister. Het zal de president zijn die ministers benoemt en ook enkele vicepresidenten aanstelt, zonder inspraak van het parlement. In die zin zou het Turkse presidentieel systeem anders zijn dan het Amerikaanse. De president mag ook lid blijven van een politieke partij, hij zal wel kunnen worden afgezet door het parlement. Vier van de dertien leden van de hoogste juridische instantie van Turkije zullen rechtstreeks door de president worden aangeduid. Twee andere leden zijn de minister en staatssecretaris van Justitie en moeten voor hun benoeming eveneens op de president rekenen.

In het Turkse presidentieel systeem zouden de presidents- en parlementsverkiezingen in de toekomst samenvallen. Erdogan kan zich in 2019 en 2024 laten herkiezen, maar zou door een lacune in de nieuwe grondwet nóg een mandaat kunnen nastreven. Volgens sommigen kan Erdogan zelfs onbeperkt aanblijven als president.

Het wekt dan ook geen verrassing dat de grondwetswijzigingen volgens tegenstanders de deur openzetten naar “een autoritair regime” dat geleid wordt door Erdogan. Zij zijn ervan overtuigd dat de president, uitgerust met nieuwe bevoegdheden, de zuiveringsacties binnen de ambtenarij, de politie, het leger, het gerecht en de academische wereld die hij na de couppoging begon, gewoon zal verderzetten.

Ook politieke tegenstanders en de media vrezen Erdogan. Diezelfde tegenstanders hebben kritiek dat de campagne in de aanloop naar het referendum niet onder normale omstandigheden kan verlopen omdat na 15 juli de noodtoestand is uitgeroepen. Het is precies die noodtoestand die tot tienduizenden arrestaties en ontslagen leidde bij mensen die ervan verdacht worden aanhangers te zijn van Fethullah Gülen, de prediker die volgens Erdogan achter de couppoging zit.

Bovendien zit Turkije in een spiraal van geweld, met aanslagen van IS en de Koerdische PKK die de voorbije jaren tientallen dodelijke slachtoffers hebben geëist. Omdat de uitslag van het referendum erg nipt belooft te worden, ziet Erdogan zich genoodzaakt ook onder de Turkse Koerden stemmen te ronselen. Er wonen ongeveer 15 miljoen Koerden in Turkije (op een totale bevolking van 80 miljoen), die in het verleden hun stemmen verdeelden over de AKP en pro-Koerische partijen die naar meer autonomie streven.

De voorstanders van de grondwetswijzigingen zeggen dat een “sterker Turkije” beter uitgerust zal zijn om de strijd met het terrorisme aan te gaan, terwijl het land beter met economische groei zal kunnen aanknopen. Ze ontkennen dat er onvoldoende ‘checks and balances’ zouden zijn in het nieuwe systeem.

De tegenstanders kunnen rekenen op buitenlandse steun. Zo verwees Federica Mogherini, de hoge vertegenwoordiger voor het Europees buitenlands beleid, er enkele weken geleden nog op dat de grondwetswijzigingen volgens de Raad van Europa “tot ernstige bezorgdheid leiden over de buitensporige machtsconcentratie bij één ambt, met ernstige gevolgen voor de nodige checks and balances en de onafhankelijkheid van het gerecht”. In het geciteerde rapport schrijft de Commissie van Venetië van de Raad van Europa bovendien dat de scheiding tussen de wetgevende en de uitvoerende macht onder de nieuwe grondwet “illusoir” dreigt te worden.

Uiteraard, zegt Mogherini, heeft Turkije het recht om over zijn eigen bestuur te beslissen. Ze hoopt dat na het referendum de communicatiekanalen met de kandidaat-lidstaat open kunnen blijven. Tussen Europa en Turkije zat de voorbije weken heel wat ruis op de lijn. De verboden meetings met Turkse ministers en verschillende uithalen van Erdogan naar het “nazistische” Europa zaten daar voor veel tussen.

De eerste stembussen voor het referendum in het oosten van het land openen om 06.00 uur Belgische tijd, om 16 uur sluiten de laatse stemlokalen in het westen. Ruim 55 miljoen Turken kunnen hun stem uitbrengen in de 167.000 stembureaus in het hele land. De resultaten worden zondagavond verwacht.