Panama Papers: Hoe Vladimir Poetins jeugdvrienden 2 miljard euro versluisden

Een uitgebreid netwerk van vertrouwelingen van de Russische president Vladimir Poetin versluisde de voorbije 15 jaar meer dan twee miljard euro aan overheidsgeld via offshore constructies, zo blijkt uit gelekte bestanden van het Panamese advocatenkantoor Mossack Fonseca.

De vriendschapsbanden van Vladimir Poetin en Sergei Roldoegin gaan terug tot hun prille jeugd. Als balorige belhamels zetten ze Leningrad op stelten. Vooral Poetin mengde zich graag in knokpartijen. Terwijl Poetin de macht greep, maakte Roldoegin naam als klassiek cellist en dirigent. Toch verloor het tweetal elkaar niet uit het oog. Wanneer Poetin hoog bezoek had, kwam Roldoegin geregeld optreden in de presidentiële ambtswoning. In interviews betwist hij Poetins hardvochtige imago.

Hun vriendschap gaat een stuk verder dan dat, zo blijkt nu uit gelekte geheime documenten.

Uit #PanamaPapers, het onderzoek van het International Consortium of Investigative Journalists (ICIJ) waaraan Knack/Mo*, de Tijd en Le Soir meewerkten blijkt dat Roldoegin een spilfiguur is in een clandestien netwerk van naaste vertrouwelingen van Poetin, dat al meer dan twee miljard dollar versluisd zou hebben via banken en offshorebedrijven. In de documenten staat te lezen dat Roldoegin eigenaar is van talloze offshorebedrijven die betalingen van tientallen miljoenen dollars ontvangen van andere bedrijven. Met de bedrijven verwierven Poetins vertrouwelingen invloed in onder andere de autoconstructiesector en de media.

Het is goed mogelijk dat Roldoegin, die beweert dat hij geen zakenman is, niet de ultieme begunstigde is van deze rijkdommen. De gelekte documenten suggereren dat Roldoegin dient als stroman voor een netwerk van Poetingetrouwen, misschien zelfs voor Poetin zelf. Roldoegin weigerde commentaar te geven op gedetailleerde vragen. Aan journalisten van het Organized Crime and Corruption Reporting Project verklaarde hij tijdens een kort onderhoud vorige week dat hij meer tijd nodig had om de vragen te bekijken en uit te maken wat hij kon zeggen.

Ingewikkelde verborgen zakendeals

In de gelekte documenten zijn een honderdtal financiële deals terug te vinden. Ze zijn complex. Betalingen zijn op verschillende manieren vermomd. Op papier worden bedrijfsaandelen op een dag tijd heen en weer gestuurd. Documenten worden geantidateerd (dat wil zeggen dat de datum vervroegd wordt). Rechten op leningen van ettelijke miljoenen dollars worden voor een dollar doorverkocht tussen offshorebedrijven.

Het resultaat is bijna altijd hetzelfde: geld en macht beweegt zich in de richting van het netwerk, naar de bedrijven en mensen die dicht bij Poetin staan. Door de verborgen deals is het netwerk in staat om miljoenen dollars van leningen te incasseren van banken die gecontroleerd worden door de Russische regering.

De gelekte documenten komen uit de administratie van Monsack Fonseca, een Panamees advocatenkantoor waarbij enkele van Roldoegins bedrijven geregistreerd staan. Ze hielpen ook met het beheer van bedrijven op de Britse Maagdeneilanden en andere offshore bestemmingen.

Klokkenluiders berichten al jaren over Poetins verdoken rijkdom. Er zijn geruchten over offshorebedrijven, een paleis en een megajacht. Verschillende media hebben eerder al opgemerkt dat de kring van vertrouwelingen rond Poetin sinds zijn machtsovername extreem rijk is geworden. Maar een gedetailleerd beeld van de verborgen zakendeals van Poetins vriendenkring kon nooit hard gemaakt worden.

De gelekte bestanden tonen hoe Poetins kornuiten in het geheim hun zaakjes runnen. De boekhouding van het advocatenkantoor toont hoe gunstelingen en naasten structuren creëerden om hun bezittingen te verbergen en te verplaatsen. Het gaat over e-mailcorrespondenties, bankafschriften, leningen, aandeeltransacties en paspoortscans. Er zijn gedetailleerde data, cash geld en contractvoorwaarden.

Loyauteit en langetermijnrelaties

Het netwerk is gebaseerd op loyauteit en langetermijnrelaties. Het is een broederschap dat volledig uit Poetins vertrouwelingen bestaat en met veel mannen wier namen verschijnen in de gelekte bestanden is Poetin al jarenlang bevriend. Zo is Roldoegin de peetvader van Poetins oudste dochter.

Een andere naam die prominent aanwezig is, is die van Joeri Kovaltsjoek, een bankier die Poetin leerde kennen in zijn periode op de gemeenteadministratie in Leningrad. En er is Arkadi Rotenberg, een jeugdvriend die als eigenaar van het grootste oliepijplijnconstructiebedrijf van Rusland miljardair is geworden op basis van door de staat gesponsorde projecten.

Veel mannen in het netwerk hebben naast ver teruggaande vriendschapsbanden met Poetin nog iets anders gemeen. Ze zijn allemaal verbonden aan de in Sint-Petersburg gevestigde Bank Rossija, die door de Amerikaanse regering bestempeld wordt als Poetins persoonlijke geldlade. Uit de gelekte bestanden blijkt dat de staatsbank het netwerk op poten heeft gezet. Personeelsleden van Bank Rossija zetten de offshore constructies op poten, maakten Roldoegin eigenaar en sluisden transacties langs banken in Rusland, Cyprus en Zwitserland.

Poetins naam wordt in de bestanden van Monsack Fonseca nergens genoemd. Uit geluidsopnames en getuigenverslagen blijkt dat zelfs zijn dichtste vertrouwelingen hem nooit bij naam noemen wanneer ze financiële deals bespreken. Doorgaans gebruiken ze pseudoniemen, of wijzen ze naar de hemel om aan hem te refereren. Toch is het onmogelijk dat het netwerk zonder kennis en steun van Poetin kon hebben bestaan, zegt Karen Dawisha, een Amerikaanse politicologe die al jaren uitgebreid publiceert over Poetin en zijn regime. ‘Hij pakt wat hij wil,’ zegt Dawisha. ‘Als president van Rusland heb je geen contract op papier nodig. Je staat niet boven de wet, je bént de wet.’

Na een reeks gedetailleerde vragen van ICIJ te hebben ontvangen, noemde Poetins woorvoerder Dmitri Peskov de artikels ‘een aanval’ en ‘een reeks leugens’. Volgens Russische media zei Peskov dat de vragen gingen over ‘een grote verzameling zakenmensen die Poetin zelfs nog nooit ontmoet heeft’. ‘Het is gewoon te belachelijk om commentaar te geven op iets dat met ons geen uitstaans heeft,’ aldus Peskov.

Poetin en de Rotenbergs

Op YouTube is een video terug te vinden van Arkadi Rotenberg, een voormalig judoleraar die dankzij Poetin miljardair werd. In het filmpje staat hij met een groep mannen te praten, terwijl Poetin met zijn bodyguards voorbijloopt. Rotenberg ziet hem niet passeren, maar krijgt in het voorbijgaan een liefkozende aai over de bol van Poetin, op de manier waarop je normaalgezien een hond of een kind aait.

Arkadi en zijn broer Boris Rotenberg zijn binnen Poetins intieme kring zijn oudste vrienden. Hun vriendschap dateert van de jaren zestig, toen ze als jongelingen judosparringpartners waren. De vriendschapsbanden bloeiden, hun zakenbelangen eveneens. Na Poetins invasie van de Krim vaardigden de Europese Unie en de Amerikaanse regering sancties uit tegen Arkadi Rotenberg. De Verenigde Staten namen ook actie tegen zijn broer Boris.

Het Amerikaanse ministerie van Financiën merkte dat het tweetal tijdens Poetins periode aan de macht enorme hoeveelheden rijkdom heeft vergaard uit overheidscontracten. Zo incasseerden de broers ongeveer 7 miljard euro aan overheidsgeld voor de Olympische winterspelen in Sotsji. In 2013, het jaar voor de economische sancties werden uitgevaardigd, ontving een van Arkadi Rotenbergs bedrijven enkele lucratieve overheidscontracten voor de aanleg van een gasleiding tussen Europa en Rusland ter waarde van 40 miljard dollar. Rond ongeveer hetzelfde ogenblik maakten drie anonieme bedrijven gigantische sommen geld over aan het netwerk van Poetin.

Volgens de bestanden van Mossack Fonseca werden minstens twee en waarschijnlijk alle drie van die bedrijven gecontroleerd door Arkadi Rotenberg. Leningen van in totaal meer dan 231 miljoen dollar gingen naar Sunbarn Limited, een door de Bank Rossija gecreëerd bedrijf op de Britse Maagdeneilanden. De leningen hadden geen schema van terugbetaling, Arkadi Rotenberg weigert alle commentaar.

Sergei Roldoegin, de man die Poetin een date bezorgde

De Mossack Fonseca-documenten suggereren dat er verborgen zakendeals bestaan tussen Poetin en zijn oude vrienden. De documenten beweren ook ten onrechte dat Sergei Roldoegin geen politieke connecties heeft en verduisteren zijn rol in het proces. Het valt onmogelijk te ontkennen dat Roldoegin en Poetin nauwe banden hebben. Sommige experts beschouwen hem als Poetins beste vriend.

Zo regelde Roldoegin in de jaren tachtig het eerste afspraakje tussen Poetin en zijn dan toekomstige vrouw Ljoedmila. Poetin koos Roldoegin als de peetvader van zijn eerste kind Marija, een heilige rol in de Russische orthodoxe traditie. Op internet is het niet moeilijk om een foto te vinden van Roldoegin en Poetin die de pasgeboren Marija in zijn armen houdt.

Mossack Fonseca en een aantal Zwitserse bankiers lijken dat gemakkelijk te verkrijgen bewijs van Roldoegins banden met Poetin te negeren. Zwitserse banken zijn wettelijk verplicht te melden of hun rekeninghouders banden hebben met politici, om oneigenlijk gebruik van de rekening te voorkomen. In het jargon heten zij PEPs: ‘politically exposed persons‘.

De Mossack Fonseca-bestanden bevatten een aanvraag van de Zwitserse afdeling van Gazprombank om in Roldoegins naam een rekening te openen. Het aanvraagformulier vraagt expliciet of de eigenaar van het bedrijf ‘enige connecties’ heeft met PEPs of VIPs. Het antwoord, volgens de aanvraag: ‘Nee.’ Nochtans had de bank de wettelijke verplichting om die verklaringen te checken, zegt Mark Pieth, voormalig hoofd van de sectie georganiseerde criminaliteit van het Zwitserse ministerie van justitie. ‘Door zijn nauwe relatie met een zittend staatshoofd is Roldoegin duidelijk een PEP.’

Gazprombank weigerde commentaar te geven. In een brief aan ICIJ antwoordt Mossack Fonseca dat het bedrijf ‘duidelijk omlijnde regels en procedures’ heeft voor politici en personen die dicht bij politici staan. ‘We onderwerpen alle nieuwe en mogelijke klanten aan een rigoureuze achtergrondcheck, die vaak strenger is dan de bestaande regels en standaarden waaraan andere kantoren gebonden zijn.’

Mediageheimen

Michaïl Lesin was een spilfiguur in de pogingen van Poetin en Bank Rossija om de Russische media te controleren. Hij was Poetins eerste mediaminister, werd tijdens zijn tweede ambtstermijn presidentieel adviseur en verzorgde het propagandaprogramma van het regime. Lesins betrokkenheid in het beleid loopt parallel met de aangroei van het media-imperium dat Bank Rossija uitbouwde.

Als minister speelde Lesin een sleutelrol in het beleid om al te kritische media in handen te brengen van eigenaars die de lijn van het Kremlin genegen waren. Door deze aanpak werden alle stemmen die zich kritisch toonden voor het regime gaandeweg gemuilkorfd. Nadat Dmitri Medvedev Poetin als president afloste, verliet Lesin de regering en ging hij aan de slag bij het door Bank Rossija gerunde Gazprom-Media, de grootste private mediagroep van het moment.

Gazprom-Media was deel van het mediaconglomeraat dat Bank Rossija uitbouwde. Als voorzitter van de raad van bestuur stond Joeri Kovaltsjoek in die tijd bekend als ‘de Russische Rupert Murdoch’. In 2005 kocht Bank Rossija een aandeel in een bescheiden televisienetwerk, dat Poetin vervolgens als nationale zender aanwees, waardoor het bereik en de winst gevoelig toenamen. Gazprom-Media nam ook de kritische zender RTV over, die na de overname terug in de pas liep.

Crisismanagement en een verdachte dood

In 2014 nam Lesin ontslag bij Gazprom-Media. De Russische pers wijt zijn afscheid aan een conflict tussen hem en Rossija Bank-voorzitter Kovaltsjoek. Lesin verhuisde naar de Verenigde Staten, waar hij naar verluidt voor miljoenen dollars in vastgoed bezat, wat hem verdacht maakte bij de Amerikaanse autoriteiten.

In november 2015 stierf Lesin aan een hartaanval in een hotel in Washington. Vier maanden later verkondigde de forensisch patholoog in Washington dat zijn dood niet natuurlijk was. Volgens de autopsie stierf Lesin aan een stomptrauma en had hij blauwe plekken op zijn nek, borst en ledematen. Zijn dood wordt momenteel onderzocht door de politie.

Hoeveel geheimen over het Poetinnetwerk Michaïl Lesin meenam in zijn graf, zullen we waarschijnlijk nooit weten.

Door Jake Bernstein, Petra Blum, Oliver Zihlmann, David Thompson, Frederik Obermaier en Bastian Obermayer. Met dank aan Olesya Shmagun and Roman Anin van het Organized Crime and Corruption Reporting Project.

Door Jake Bernstein, Petra Blum, Oliver Zihlmann and David Thompson.

Vertaald door Jeroen Zuallaert, bewerkt door Naomi Skoutariotis