Terwijl de Russen en de Amerikanen elkaar om beurten beschuldigen van oorlogsmisdaden, nemen de spanningen tussen beide oude grootmachten een ongeziene hoogte aan. Door zijn toenemende isolement maakt de Russische president Vladimir Poetin steeds vreemdere sprongen. ‘Poetin krijgt alleen nog te horen wat zijn entourage dénkt dat hij wil horen. Dat leidt tot desastreuze beslissingen.’
‘Wanneer Vladimir Poetin vandaag historici ontmoet, stelt hij hun telkens dezelfde vraag: “Hoe zal de geschiedenis over mij oordelen? Hoe zullen historici over honderd jaar over mij schrijven?”‘ Aan het woord is de Britse onderzoeker Mark Galeotti, die als kenner van de Russische veiligheidsdiensten goed ingevoerd is in de Russische academische wereld. ‘Doorgaans valt dan een wat ongemakkelijke stilte’, grinnikt hij. ‘Vervolgens probeert de aangesproken historicus een vriendelijk en bemoedigend antwoord te formuleren. Iedereen weet dat Poetin wil worden herinnerd als een van de grote Russische leiders, genre Peter De Grote. Maar ze beseffen dat het er niet goed uitziet.’
Bij het beoordelen van politieke leiders heeft geschiedschrijving iets weg van een mondeling examen: veel hangt af van de voorganger. Wie zijn examen na een briljante student aflegt, komt moeilijk uit de verf. Wie na een stotteraar in een ongestreken hemd komt, wordt boven zijn vermogen beoordeeld. In die optiek zit Vladimir Poetin gebeiteld: zijn voorganger Boris Jeltsin heeft het op zowat elk vlak verknald. Jeltsins rampzalige economische beleid veroorzaakte een enorme devaluatie, waardoor Russen in enkele jaren tijd zowat al hun spaargeld zagen verdampen. Uit politiek opportunisme had Jeltsin het Sovjet-imperium versjacherd, dat nu in vijftien deelrepublieken uiteenviel. De Eerste Tsjetsjeense Oorlog (1994-1996) werd een militaire blamage. Het eens zo machtige imperium moest aan de bedelstaf. Europa en de Verenigde Staten maakten dankbaar gebruik van die zwakte. Ondanks het herenakkoord tussen George Bush senior en Michail Gorbatsjov, die onderling hadden afgesproken om elkaars invloedssfeer te respecteren, werd zowat heel Oost-Europa lid van de Europese Unie en de NAVO. Nauwelijks dertien jaar na de val van de Sovjet-Unie stond de oude vijand letterlijk aan de grens. Rusland protesteerde, maar was te zwak om een vuist te maken.
Hoe anders is de situatie vandaag. In Syrië houdt Rusland de kaarten in handen. Wie een oplossing wil in Syrië, krijgt die alleen onder de voorwaarden van de Russische president. En ook in Oekraïne drukken de Russen hun stempel. In februari 2014 werd de Krim officieel opgenomen in de Russische Federatie. In Oost-Oekraïne krijgen de lokale rebellen op grote schaal ondersteuning van de grote broer. Ook bij de onderhandelingen in Minsk, waar Oekraïne en Rusland samen met Frankrijk en Duitsland onderhandelen over een staakt-het-vuren, beslist het Kremlin over oorlog en vrede.
Rusland telt weer mee, en dat mag de wereld gerust weten. In de communicatie rolt de Russische beer steeds nadrukkelijker met de spierballen. Russisch buitenlandminister Sergei Lavrov verkondigde begin dit jaar triomfantelijk dat de westerse werelddominantie voorbij is. Dmitri Kiseljov, directeur van het internationale nieuwsagentschap Sputnik en als tv-presentator de voornaamste stem van het Kremlin op de vaderlandse televisie, waarschuwde al enkele keren dat Moskou zijn vijanden kan reduceren tot ‘nucleaire as’. Als de Amerikanen niet voor de Republikeinse presidentskandidaat Donald Trump stemmen, komt het nagenoeg zeker tot een derde wereldoorlog met Rusland, zo dreigde de parlementaire geinponem Vladimir Zjirinovski, die als extreemrechtse partijvoorzitter nauwe banden heeft met Poetin.
Zimbabwe met kernwapens
Het behoeft dus geen verder betoog dat de relaties tussen Rusland en het Westen tegenwoordig met moeite boven het vriespunt uitkomen. Even werd België meegesleurd in de oplopende spanningen, toen Rusland de Belgische luchtmacht ervan beschuldigde burgerslachtoffers te hebben gemaakt bij het bombarderen van een Syrisch dorp. Hoewel de Russische ‘bewijslast’ gemakkelijk weerlegbaar bleek en de Belgische F-16’s niet eens in de buurt opereerden, bleven de Russen halsstarrig bij hun beschuldigingen. De motivatie is onduidelijk. Probeert Moskou de samenhang van de coalitie te testen? Wil Rusland weten hoe snel België op de beschuldigingen kan reageren? Geloven de Russen écht dat de Belgische F-16’s gebombardeerd hebben? Of werd er op die radarpost die nacht net iets te stevig gedronken, waardoor de Belgen abusievelijk beschuldigd werden? In diplomatieke kringen is men er voorlopig nog niet uit.
In de NAVO-Rusland Raad, waarin de ministers van Buitenlandse Zaken van de NAVO hun Russische ambtgenoot ontmoeten, is van constructieve gesprekken al lang geen sprake meer. ‘Eigenlijk zijn het van beide kanten monologen’, vertelt een bron bij NAVO. ‘Wij zeggen wat we de Russen verwijten, en de Russen herhalen waarom ze boos zijn op ons.’ Ondanks de gezwollen retoriek zijn de Russen er wel degelijk op uit om de relaties zo snel mogelijk te normaliseren. ‘Ze willen zo snel mogelijk terug naar business as usual’, aldus de NAVO-bron. ‘De economische sancties die de EU en de VS genomen hebben sinds het begin van de crisis in Oekraïne in 2013 doen pijn. Na de Russische inval in Georgië in 2008 had Europa ook sancties uitgevaardigd, maar die werden na een jaar alweer ingetrokken. Dat was achteraf gezien naïef, omdat we het signaal gaven dat Rusland naar eigen goeddunken internationale wetgeving kon overtreden. Die fout maken we niet opnieuw.’
Moskou kijkt fundamenteel anders naar de oplopende spanningen. ‘Voor Rusland komt de agressie van het Westen’, zegt Vjatseslav Morozov, professor aan het Centre for EU-Russia Studies aan de Universiteit van Tartu in Estland. ‘De Russen zien hun annexatie van de Krim en hun acties in Oost-Oekraïne als zelfverdediging, als antwoord op de westerse expansiedrift.’ Moskou heeft een andere kijk op hoe politieke processen zich ontspinnen, vervolgt Morozov. ‘Ze geloven niet dat politieke verandering van onderuit kan opborrelen. Een grote volksopstand, zoals die in Kiev, kan volgens hen alleen het werk zijn van de CIA. Vladimir Poetin lijkt oprecht te geloven dat de Maidan-revolutie een westerse samenzwering is.’
Niet dat de Russische toorn voor Europa een militaire bedreiging kan worden. Werd de Sovjet-Unie indertijd weleens omschreven als ‘Zimbabwe met kernwapens’, dan zijn de vergelijkingen voor Rusland nauwelijks positiever. De Russische economie is nipt groter dan die van Spanje. ‘Net als tijdens de Koude Oorlog is Rusland geen partij voor ons’, sust Yvan Vanden Berghe, emeritus professor diplomatieke geschiedenis (Universiteit Antwerpen). ‘Ze hebben kernwapens, maar die dienen eigenlijk alleen als afschrikmiddel. Ze hebben geen bondgenoten die naam waardig. Het Russische leger telt minder manschappen dan het Oekraïense. Het heeft nog geen tiende van de vuurkracht die de NAVO heeft. Poetin kan bluffen en pokeren zoveel hij wil, maar tegen ons heeft hij geen schijn van kans.’
Oorlog en vrede
Toch doet Rusland Europa pijn, waarschuwt Mark Galeotti. Zo krijgen extreemrechtse partijen als het Franse Front National en het Hongaarse Jobbik financiële ondersteuning vanuit Moskou. In Estland was er onlangs Russische steun voor een beweging die zich verzette tegen een nieuwe wet die homokoppels toelaat om kinderen te adopteren. Tijdens het Britse EU-referendum voerde Rusland via het propagandakanaal Russia Today actief campagne voor de brexit. En ook Donald Trump, die tijdens zijn presidentscampagne geen geheim maakte van zijn bewondering voor Vladimir Poetin, krijgt veel bijval. Achter die steuncampagnes zit geen ideologie, meent Galeotti. ‘Het is puur pragmatisme: de Russen willen de aandacht afleiden en zetten in op thema’s die voor verdeeldheid zorgen.’
Sinds 26 december 2014 heeft Rusland zijn militaire doctrine grondig herzien. Die doctrine dient als een soort korte synopsis van het militaire beleid. Tegelijk dient het document als een boodschap aan de rest van de wereld, waarin Rusland zijn assertiviteit in de kijker zet. De nieuwe doctrine schept een beeld van een land dat van alle kanten belegerd dreigt te worden. De NAVO geldt als het voornaamste gevaar, maar de valkuilen zijn velerlei. Zo spreekt de doctrine de vrees uit dat buurlanden door buitenlandse inmenging gedestabiliseerd kunnen worden. Er wordt rekening gehouden met vijandelijke mogendheden die troepen neerplanten aan de Russische grens om druk uit te oefenen. Ook het aloude plan voor een Europees-Amerikaans rakettenschild verschijnt als schrikbeeld.
Opmerkelijker is de passage waarin het document opsomt hoe de Russen zich tegen al dat onheil kunnen verweren. Daaruit blijkt dat ongeveer alle middelen gerechtvaardigd zijn om terug te slaan. Diplomatieke druk, propaganda, het opschorten van de olie- en aardgasbevoorrading, hacking, economische sancties: om Moeder Rusland te beschermen zijn alle middelen goed. ‘Vergis u niet: voor de Russen zijn we al twee jaar in oorlog’, zegt Kurt Engelen, docent Europees veiligheidsbeleid aan de Graduate School of Law in Riga. ‘Zij zien de economische sancties die de VS en Europa hebben uitgevaardigd niet als vreedzaam protest. Voor Europa zijn handelsrelaties een manier om een vredesrelatie op te bouwen. Voor de Russen zijn economische sancties een oorlogsdaad.’
Presidentiële benenbreker
Rusland manifesteert zich maar wat graag als een alternatief voor het in Russische ogen decadente Westen. Daarvoor hield Vladimir Poetin in 2011 de Euraziatische Unie boven de doopvont: een economisch verbond dat op termijn een tegengewicht zou bieden voor de EU. Met de Unie zou Rusland zijn gehele invloedssfeer aan zich binden. Alleen komt het project maar niet van de grond. De Baltische staten zitten bij de EU en de NAVO, en lijken zich voorgoed afgekeerd te hebben. Oekraïne en Georgië zijn vastbesloten om de banden met het Westen aan te halen. Voor ex-Sovjetstaten als Tadzjikistan, Kazachstan, Turkmenistan en Oezbekistan is China vandaag al een belangrijkere handelspartner. ‘Ergens is het best zielig dat de Russen zoveel moeite moeten doen om landen aan zich te binden’, zegt Mark Galeotti. ‘Ze moeten fenomenale bedragen uitgeven aan nutteloze regio’s als Oost-Oekraïne, Abchazië en Zuid-Ossetië, en krijgen daar nauwelijks iets voor terug. Het is tekenend dat Rusland zelfs zijn veronderstelde bondgenoten moet dwingen om samen te werken.’
Ondanks die zware handicaps gaat er wel degelijk gevaar uit van Moskou, waarschuwt Galeotti. Want binnen het regime is er steeds minder plaats voor tegenspraak. ‘Vladimir Poetin is steeds meer geïsoleerd van de realiteit. Hij heeft de leidinggevenden binnen het staatsapparaat altijd uit zijn persoonlijke kennissenkring gerekruteerd. Alleen is de inner circle na zestien jaar onafgebroken aan de macht gevoelig geslonken.’ Daarin schuilt volgens Galeotti het grootste gevaar. ‘Poetin is een rationele actor, die op basis van alle beschikbare informatie beslissingen neemt. Alleen krijgt hij de verkeerde informatie. Op het terrein leveren de Russische inlichtingendiensten doorgaans goed werk, maar de verbinding met de presidentiële staf is zwaar gepolitiseerd. Daardoor krijgt Poetin alleen nog het verhaal te horen waarvan zijn entourage dénkt dat hij het wil horen. Dat leidt tot desastreuze beslissingen. Toen hij de militaire acties in Oost-Oekraïne begon, ging hij ervan uit dat Kiev zo zwak stond dat het binnen de zes maanden zou capituleren. Hij heeft nooit ingeschat dat de operaties daar zo lang zouden duren.’
Bovendien rommelt het in de Russische elite. Winston Churchill vergeleek de Russische politiek ooit met een buldoggevecht onder een tapijt: ‘Pas als men de botten onder het tapijt uit ziet vliegen, is het duidelijk wie gewonnen heeft.’ Poetin trekt de lakens steeds nadrukkelijker naar zich toe. Zo richtte hij in april de Nationale Garde op, een samenvoeging van oproerpolitie, antiterreureenheden en recherche. De Garde staat onder presidentieel bevel en moet vooral dienen om een Maidan-scenario te vermijden. Daarnaast zijn er plannen om alle inlichtingendiensten samen te brengen in één mastodontisch ministerie van Staatsveiligheid (MGB). In de Sovjet-tijd was de door Stalin opgerichte MGB de voorloper van de KGB. ‘Het poetinisme is de voorbije jaren een nieuwe fase ingegaan’, zegt Galeotti. ‘Het systeem was altijd bijzonder autoritair, maar aanvankelijk was er wel enige ruimte. Er waren verschillende veiligheidsagentschappen die met elkaar concurreerden, wat in het beleid voor een zekere mate van pluralisme zorgde. Dat is nu helemaal weg. Omdat hij steeds minder mensen vertrouwt, hoopt Poetin de controle te behouden door alle veiligheidsdiensten samen te brengen. Dan moet je maar één iemand benoemen om de controle te houden.’
De herstructureringen gaan ook gepaard met opvallende personeelswijzigingen. Zo komt de Nationale Garde in handen van Viktor Zolotov, Poetins voormalige judosparringpartner en bodyguard. Voor het nieuwe superministerie circuleert de naam van Aleksej Djoemin, ex-viceminister van Defensie en eveneens een ex-bodyguard. In augustus benoemde Poetin de relatief onbekende Anton Vajno tot zijn nieuwe stafchef. Omdat in het Russische systeem alle initiatief uitgaat vanuit de presidentiële administratie, is de stafchef de facto de op één na machtigste man van dat systeem. Galeotti betwijfelt of Vajno het politieke gewicht heeft om zich van zijn nieuwe taak te kwijten. ‘De stafchef is de presidentiële benenbreker. Hij bepaalt wie toegang krijgt tot de president, en zorgt dat de presidentiële bevelen worden opgevolgd. Hij is een van de weinige figuren die tegen Poetin kan ingaan. Dat laatste zie ik hem niet doen. Vajno is een efficiënte werker, maar hij is eerder het volgzame type.’
De herschikking duidt er wel op dat Poetin de touwtjes nog steeds in handen heeft. Een opstand binnen de Kremlin-elite, waar veel westerse leiders stilletjes van dromen, lijkt uiterst onwaarschijnlijk. ‘Poetin is moeilijk te vervangen’, zegt Vjatseslav Morozov. ‘Geen enkele kandidaat is aanvaardbaar voor alle partijen. Er is grote ontevredenheid over Poetins functioneren, maar niemand wil de eerste zijn om over een coup te praten.’
Symbolische trofee
Rest nog de aloude Russische vraag, vrij naar de romantitel van Nikolaj Tsjernysjevski: wat te doen? Toen de Sovjet-Unie uiteenspatte, was er aanvankelijk een oprechte toenadering. In het Westen had iedere intellectueel het essay The End of History? van Francis Fukuyama uit 1989 gelezen, en gingen velen ervan uit dat Rusland plots een doorsneedemocratie naar westers model zou worden. Bondskanselier Gerhard Schröder, de voorganger van Angela Merkel, zou zelfs verkondigen dat Rusland op termijn een plaats had in de EU. Toen Boris Jeltsin verkiezingen vervalste en het parlement buitenspel zette, kneep Europa een oogje dicht. Alle begin is moeilijk in een prille democratie.
‘We moeten aanvaarden dat de Russische samenleving fundamenteel verschilt van de onze’, zegt Yvan Vanden Berghe. ‘Rusland heeft nog steeds veel weg van een feodale samenleving, waar concepten als democratie en rechtsstaat helemaal anders worden ingevuld. Kritiek op de leiding of respect voor een mensenleven zijn concepten die de Russen gewoon niet begrijpen. Rusland zit niet op onze goed raad te wachten. We moeten af van het idee dat wij hen moeten helpen.’
Ondertussen staan diplomaten ongetwijfeld overuren te wachten. Terwijl Europa zich de voorbije jaren steeds assertiever heeft opgesteld, groeit ook hier de verdeeldheid over de te volgen strategie. Misschien is het tijd om gas terug te nemen. ‘Geef Vladimir Poetin een symbolische trofee’, suggereert Vjatseslav Morozov. ‘Betrek hem bij de onderhandelingen over Syrië. Doe enkele concessies en ga met hem op de foto wanneer het akkoord getekend wordt. Ook Poetin heeft zijn plaats in de geschiedenis.’
DOOR JEROEN ZUALLAERT
‘Voor de Russen zijn economische sancties een oorlogsdaad.’
‘Poetin kan bluffen en pokeren zoveel hij wil, maar tegen de NAVO heeft hij geen schijn van kans.’
‘Poetin is een rationele actor, maar hij krijgt de verkeerde informatie.’
‘Er is binnen de Kremlin-elite ontevredenheid over Poetin, maar niemand wil als eerste over een coup praten.’
