Mislukte regeringsformatie in Italië leidt tot politieke impasse

Italië is in crisis en op weg naar nieuwe verkiezingen. De regeringsformatie van de extreemrechtse Lega en de Vijfsterrenbeweging (M5S) is gestrand, na een veto van president Sergio Mattarella tegen de omstreden Paolo Savona als minister van Economie.

‘Hij geeft niets toe’, zei ULB-professor politieke wetenschappen Mario Telo eind vorige week over Matteo Salvini, de flamboyante leider van de Lega. Die stond op het punt de eerste openlijk populistische regering in een van de stichtende landen van de Europese Unie op de been te brengen.

Profetische woorden, want onbuigzaamheid blijkt inderdaad een bepalend kenmerk van de nieuwe sterke man van Italiaans extreemrechts, die door de krant Financial Times werd omschreven als een moderne barbaar. Liever nog torpedeerde Salvini de regering waaraan hij naar eigen zeggen drie weken lang dag en nacht had gewerkt, dan in te binden op de eis om aan Paulo Savona het cruciale departement Economie en Financiën toe te vertrouwen. Savona, een bekende 81-jarige econoom, is een bewonderaar van Donald Trump en Vladimir Poetin en een verklaard tegenstander van de euro. Net zoals Salvini, die zelf ook een reeks scenario’s bedacht om uit de eurozone te stappen.

‘Savona is nog minister geweest in de regering-Ciampi, twintig jaar geleden’, vervolgt Mario Telo aan de telefoon. ‘Hij heeft weliswaar een zeker intellectueel gezag, maar de oude man is met de jaren uitgegroeid tot een fel tegenstander van de euro, die hij bestempelt als ‘een kooi voor Italië’ en het symbool van de Duitse overheersing in Europa. Hij is bikkelhard tegenover Duitsland, terwijl Berlijn gewoon handelt volgens de verdragen die Italië in alle vrijheid mee heeft ondertekend.’ Volgens Savona is de gemeenschappelijke munt de economische voortzetting van het nazisme.

Het was al een paar dagen duidelijk dat de Italiaanse president Sergio Mattarella, die de ministers benoemt, bezwaar had tegen de figuur van Savona. Ook de korte, sussende verklaring van de omstreden econoom zondagochtend bleek ruim onvoldoende om dat fundamentele wantrouwen weg te nemen. Savona zelf zei naderhand dat hij toch niet een heel intellectueel leven kon loochenen, en dat hij nu terugkeert naar zijn boeken en zijn wandelingen in de parken van Rome.

De minzame Mattarella rechtvaardigde zijn besluit met verwijzingen naar het spaargeld van Italianen en de torenhoge Italiaanse staatsschuld. Italië heeft na Griekenland de hoogste schuld (132% van het bbp in 2016) van de EU. Het volgens economen waanzinnige regeerakkoord van de populistische ‘regering van verandering’ voorzag onder meer in de invoering van een basisinkomen voor werklozen. In Zuid-Italië stonden daarvoor eind vorige week al werklozen in de rij aan de loketten van de werkgelegenheidskantoren. Daarnaast zou er een substantiële belastingkorting komen, alsook een verlaging van de pensioenleeftijd. De voorspelbare gevolgen zouden een snel oplopend begrotingstekort en dito stijgende staatsschuld zijn geweest, want het regeerakkoord bevatte geen enkel realistisch voorstel om die extra uitgaven te financieren. De twijfel die na de voordracht van Savona ontstond over de vraag of de antisysteemregering Italië wel in de euro wilde houden, was voor de Italiaanse president de spreekwoordelijke druppel. Hij hield het been stijf, waarna de formateur, de politieke neofiet en rechtenprofessor Giuseppe Conte, zijn mandaat teruggaf.

Hoewel Italië al heel wat diepe politieke crisissen heeft gekend, wordt nu gesproken van een institutionele crisis zonder voorgaande. De niet-verkozen president beschikt weliswaar over grondwettelijke bevoegdheden in verband met de aanstelling van de ministers in de Italiaanse regering. Maar het is nog nooit eerder gebeurd dat het ‘Quirinale’ – naar de ambtswoning van de president – de vorming van een regering die beschikt over een volwaardig regeerakkoord en een parlementaire meerderheid de pas afsnijdt.

M5S-leider Luigi Di Maio eist de afzetting van de Italiaanse president, die zijn boekje te buiten zou zijn gegaan. Maar Mattarella oogstte vanzelfsprekend ook veel lof bij politieke en economische waarnemers. De euro was zelfs geen thema tijdens de Italiaanse verkiezingscampagne, er is met andere woorden geen nationaal debat over gevoerd, en de vraag of Italië in de euro moet blijven kwam pas opnieuw op de proppen tijdens de mislukte formatie. Mattarella heeft volgens de meeste krantencommentatoren dan ook terecht geweigerd zijn zegen te geven aan een regering die Italië slaapwandelend richting een exit uit de euro had kunnen sturen. Het was bovendien cruciaal om zondagavond een sterk signaal geven aan de financiële markten, die anders Italië vanaf maandagochtend onder vuur dreigden te nemen.

Mysterie van de dag

Met het no van Mattarella is zondagavond de Italiaanse verkiezingscampagne opnieuw op gang getrapt. Of misschien was die ongemerkt al even bezig, want niet weinigen, ook gewezen toekomstige coalitiepartner M5S, verdenken Lega-leider Matteo Salvini ervan bewust op deze breuk te hebben aangestuurd. President Mattarella had zondag in extremis immers ingestemd met de naam van Giancarlo Giorgetti als minister van Economie. De econoom Giorgetti is de ondervoorzitter van de Lega en dus iemand van wie je kunt verwachten dat hij zich zou hebben opgeworpen als een sterk verdediger van het regeerakkoord. Ook Di Maio zou zondag nog extra decibels en al zijn overtuigingskracht hebben ingezet om Salvini te vermurwen, vanuit de diepe overtuiging dat zijn M5S misschien nooit meer zo’n reuzenkans krijgt om Italië te besturen.

Maar Matteo Salvini toonde zich onverzettelijk: het moest en het zou Savona worden. ‘Het mysterie van de dag’, aldus de krant Corriere della Sera. De gewezen premier Matteo Renzi schreef in een tweet wat velen over dat mysterie denken: ‘Salvini wilde helemaal niet regeren en heeft Savona als een alibi gebruikt om alles te doen mislukken.’

Salvini zelf eist nu snel nieuwe verkiezingen, net zoals Di Maio overigens. Het laat zich raden dat Italië straks te maken krijgt met een ongemeen heftige campagne, die ditmaal wel geheel over Europa, de euro en het ‘heroveren’ van de Italiaanse soevereiniteit zal gaan. De Lega-leiders reageerden als een wesp gestoken op vileine artikels in met name de Duitse pers over ondankbare, luie, bedelende en profiterende Italianen, wier banken en staatsfinanciën alleen overeind zijn gebleven dankzij de massale steun van de Europese Centrale Bank – artikels die overigens ook veel Europeesgezinde Italianen in het verkeerde keelgat zijn geschoten.

Een ontketende Salvini, die zijn talrijke Facebook-live tussenkomsten steevast doorspekt met zijn campagneslogan #primagliitaliani (de Italianen eerst), en die minister van Binnenlandse Zaken en Migratie had moeten worden in de nieuwe regering, zei zondagavond dat de Italianen niemands horigen meer zullen zijn. ‘Italië is geen kolonie, wij zijn niet de slaven van Berlijn, Parijs of Brussel, de spread of de financiële wereld. Een vriend van Berlijn benoemen als minister van Economie? Nee, bedankt.’ Om te besluiten met de vraag: ‘Is dit nog een vrij land?’

Salvini trok vervolgens de pleinen op om zich onder het volk te mengen en zijn boosheid tegen de ‘ palazzi’, de paleizen waar de elite zich verschuilt, de vrije loop te laten. Bij vervroegde verkiezingen staat de Lega er in elk geval goed voor. De extreemrechtse nationalisten haalden 17 procent van de stemmen bij de verkiezingen van 4 maart en schommelden eind vorige week rond 25 procent in de peilingen. Het lijdt weinig twijfel dat de Lega bij de huidige politieke crisis alleen maar extra garen zal weten te spinnen.

Mister Forbici

President Mattarella heeft inmiddels de gerespecteerde gewezen IMF-econoom Carlo Cottarelli gevraagd om een overgangsregering te vormen. Cottarelli, die onder de regering-Letta ‘bijzonder commissaris voor de herziening van de publieke uitgaven’ was en sindsdien in de Italiaanse pers de bijnaam Mister Forbici (‘schaar’) had, geldt sinds begin deze week als Mister Salvezza (‘redding’), de man die Italië van het bankroet moet redden door om te beginnen de begroting 2019 door het parlement te loodsen. De grote vraag is: met de steun van welke partijen? Als Cottarelli toch het vertrouwen zou krijgen in het Italiaanse parlement, zouden er begin 2019 nieuwe verkiezingen worden gehouden, anders zullen die waarschijnlijk al na de zomer plaatsvinden.

Veel onduidelijkheid is er ook over de vraag hoe de partijen zich bij nieuwe verkiezingen aan de kiezers zullen aanbieden. Matteo Salvini is volgens waarnemers volkomen cynisch in zijn politieke strijd, getuige daarvan de manier waarop hij na de verkiezingen oud-premier Silvio Berlusconi heeft behandeld. Nadat hij eerst zij aan zij met Forza Italia van Berlusconi campagne had gevoerd, liet hij die vervolgens als een baksteen vallen om een regeerakkoord te sluiten met een partij waarvan hij tijdens de campagne had gezegd: ‘Nooit!’ Berlusconi is ook groen van jaloezie nu Salvini, die hij altijd met de grootste minachting heeft bejegend, zich terecht kan opwerpen als de nieuwe leider van rechts Italië. Toch stuurt Berlusconi noodgedwongen aan op een hernieuwde centrumrechtse alliantie bij nieuwe verkiezingen. Maar hoe de Lega en Forza Italia, dat zich de laatste maanden net heel pro-Europees heeft opgesteld, dat ideologisch zullen rijmen, is nog maar de vraag. Er waren begin deze week daarom ook al speculaties in de Italiaanse pers over de Lega en M5S die samen, als één groot populistisch anti-Europablok, aan de verkiezingen zouden deelnemen.

In de meeste Europese hoofdsteden slaakt men intussen een zucht van opluchting, maar dat gevoel zou wel eens van korte duur kunnen zijn. Het voordeel is wel dat iedereen eindelijk wakker lijkt geschud, want, aldus ULB-professor Mario Telo, ‘gedurende maanden heeft men compleet genegeerd dat er een hele zware dakpan op het hoofd van Europa dreigt te vallen.’

Italië is nog steeds de op twee na grootste economie van Europa. Een Italiaanse exit uit de euro zou daarom de eurozone en dus de hele Europese constructie in een diepe crisis storten. Zullen de Europese elites op de belangrijke Europese top in juni erin slagen met eventuele tegemoetkomingen op het vlak van het economisch bestuur en het migratiebeleid de populistische opstand in het EU-kernland te bedwingen? De jury is nog onbeslist. Maar een verkiezingscampagne over de euro en Europa, in een land dat zijn stelselmatige verarming, hoge werkloosheid en de als ‘invasie’ aangevoelde instroom van Afrikaanse migranten op conto van Europa schrijft, is een door en door explosieve aangelegenheid.

Wie zich in elk geval ook opgelucht toonde over de doodgeboren populistische regering was de vader van ex-formateur Giuseppe Conte, live vanuit zijn woonkamer te zien op de Italiaanse televisie. Die vond namelijk dat zijn zoon veel te ambitieus was geweest en deze onmogelijke formatieopdracht nooit had mogen aanvaarden.