Op maandag 19 december, om middernacht, loopt het tweede en constitutioneel laatste mandaat van president Kabila af. Maar niemand weet wat we in Congo kunnen verwachten. Expert Kris Berwouts: ‘Kabila houdt er rekening mee dat hem een lot als Saddam Hoessein of Moammar Kadhafi te wachten staat.’
Het worden spannende dagen in Congo. Op maandag 19 december, om middernacht, loopt het tweede en constitutioneel laatste mandaat van president Kabila af.
Hij kan zich in principe geen kandidaat meer stellen voor een nieuwe termijn, maar de laatste jaren zijn er vanuit zijn omgeving verschillende pogingen geweest om ervoor te zorgen dat hij toch aan zet kan blijven.
Niemand weet wat we op 19 december kunnen verwachten.
In september 2014 probeerde het regime een parlementaire meerderheid te vinden om de grondwet te wijzigen, maar dat mislukte.
In januari 2015 waren alle waarnemers erg verbaasd over de rellen die uitbraken in Kinshasa en Goma en uiteindelijk drie dagen duurden: de regering wou een kieswet door het parlement jagen die de facto betekende dat Kabila nog jaren zou aanblijven. Volgens Human Rights Watch vielen er toen 36 doden in Kinshasa, en vier in Goma.
Het enige wat wel lukte was de glissement. Het verglijden van de tijd. Aan de macht blijven door simpelweg geen verkiezingen te organiseren bleek een optie. Toen het duidelijk werd dat het technisch niet meer mogelijk was om nog in 2016 verkiezingen te organiseren probeerde Kabila de oppositie via een dialoog in een overgangsregering te lokken met een breed politiek draagvlak.
Maar dat is slechts gedeeltelijk gelukt. Belangrijke oppositieleiders als Etienne Tshisekedi en Moïse Katumbi stapten niet aan boord. De katholieke Bisschopssynode probeerde te elfder ure meerderheid en oppositie samen te brengen om een gezamenlijk standpunt en traject rond de verkiezingen vast te leggen. Maar ook die poging werd zaterdag 17 december opgeschort, zonder akkoord.
Het volk is boos
Niemand weet wat we op 19 december kunnen verwachten. Het is duidelijk dat een groot deel van de stedelijke bevolking – met Kinshasa, Lubumbashi, Goma en Bukavu als meest voor de hand liggende brandhaarden – allergisch is aan elk signaal dat Kabila ook na 19 december aan de macht zou blijven.
Het land wordt nog steeds geregeerd door parallelle circuits die samenkomen in het bureau van de president
De frustratie en de woede van deze stedelijke bevolking heeft in de eerste plaats te maken met de economische omstandigheden waarin ze leven. Ze slagen er amper in zichzelf en hun families te voeden. Ze wonen in erbarmelijke omstandigheden en de werkloosheidsgraad is enorm. Zij die toch een formele job hebben met een heus salaris, krijgen dat vaak niet uitbetaald. Goede gezondheidszorg en kwaliteitsonderwijs is er niet – tenzij je rijk bent – en de water- en elektriciteitsvoorziening loopt meer dan mank.
Voor hen bestaan de veel bezongen verworvenheden van het democratiseringsproces niet. Er is niets veranderd in de manier waarop het land wordt geregeerd sinds de dood van Mobutu. Het land wordt nog steeds geregeerd door parallelle circuits die samenkomen in het bureau van de president en de formele instellingen van de staat buiten spel zetten. Het label kleptocratie, een woord dat men heeft moeten uitvinden om het Zaïre van Mobutu te beschrijven, is nog steeds van toepassing.
Kans op geweld
Onder de oppervlakte zit een grote dosis agressie en potentieel geweld: ‘We leven hier in omstandigheden die nergens anders bestaan, en de man aan de top is daar verantwoordelijk voor. Je kan geen zestien jaar lang bewijzen dat je niet in staat bent of de politieke wil hebt om daar verandering in te brengen, en ons dan laten geloven dat je dat vanaf het zeventiende jaar wel gaat doen. Zijn mandaat loopt op 19 december af, en als de man niet zelf opstapt, dan zorgen we er zelf wel voor dat zijn stoel vrijkomt.’
‘Als de man niet zelf opstapt, dan zorgen we er zelf wel voor dat zijn stoel vrijkomt.’
In maart heb ik onderzoek (pdf) gedaan in de volkswijken van Kinshasa, en een verontrustend deel van mijn gesprekspartners vond dat op dit punt geweld onvermijdelijk was geworden.
De oppositie veronderstelt dat ze de hefbomen in handen heeft, maar dat is niet zo. De mensen ‘willen niet alleen de chauffeur veranderen, maar het hele voertuig’.
De term ‘auto-prise en charge de la population’ teken je overal op, de bevolking die zich, bij gebrek aan morele autoriteit van de politieke kaste of de civiele maatschappij spontaan organiseert rond informeel leiderschap dat van onderuit groeit. Op dit moment is de oppositie verdeeld en ook bepaald niet indrukwekkend. De bevolking zal niet op haar metamorfose wachten.
Repressie
Maar ook het regime bleef niet bij de pakken zitten. Zich bewust van het gebrek aan populariteit, investeerde het in een professioneel repressieapparaat. Een voorproefje van wat de confrontatie tussen revolte en repressie kan opleveren zagen we op 19 en 20 september: er vielen tientallen doden te betreuren.
Het regime verkeert in staat van oorlog. Kabila en zijn omgeving zijn ervan overtuigd dat het Westen hem desnoods met geweld uit zijn functie wil ontzetten, indien nodig door hem te vermoorden of door een staatsgreep te ondersteunen.
Het is vanuit die optiek dat militante civiele organisaties zoals La Lucha, Filimbi en de pers verdacht worden. Ze zouden vanuit het buitenland betaald worden om het land te destabiliseren.
Kabila houdt er rekening mee dat hem een lot als dat van Saddam Hoessein of Moammar Kadhafi te wachten staat.
In werkelijkheid worstelen westerse diplomaten met een gebrek aan impact, en zijn het vooral buurlanden als Angola en Congo-Brazzaville die werkelijk druk zetten op Kabila. Niet dat ze in die landen wakker liggen van democratische principes, maar ze weten dat een nieuwe implosie van Congo wel eens het halve continent zou kunnen destabiliseren. Daarom willen ze dat hij een korte transitie leidt en dan de macht keurig overdraagt aan een verkozen opvolger.
Er zijn aanwijzingen dat het voor Kabila bespreekbaar is na de transitie de macht uit handen te geven, mits een aantal garanties.
Er zijn wel aanwijzingen dat het voor Kabila bespreekbaar is om na de transitie de macht uit handen te geven, mits een aantal garanties. Zijn fysieke integriteit en die van zijn familie, en juridische immuniteit voor wat zich tijdens zijn regeerperiode – en die van zijn vader – afspeelde staan centraal.
Hij wil ook het indrukwekkend economisch imperium van zijn familie, dat recent door Bloomberg in kaart werd gebracht, niet verliezen. Maar het probleem zit voor een belangrijk deel bij de hardliners rond hem, mensen die weten dat ze niet genoeg legitimiteit, electoraat of capaciteit hebben om zich in een post-Kabila tijdperk politiek staande te houden. Misschien willen zij wel meer op het spel zetten dan Kabila zelf om het regime in stand te houden.
Twee weken geleden praatte ik in Kinshasa met mensen uit de omgeving van de president. Hun zelfvertrouwen grenst aan arrogantie. Natuurlijk was er onvrede, maar die konden ze wel de baas. Het zou hen wel lukken de mensen te verhinderen hun wijken te verlaten. Zo zouden ze de revolte al smoren voor ze vorm kan krijgen. En als het hen toch zou lukken op te rukken richting het centrum, dan zouden ze geweld inzetten om dat te vermijden.
Het zelfvertrouwen van de entourage van Kabila grenst aan arrogantie.
Binnen de volkswijken constateert men dan weer dat de mobilisatie moeilijker verloopt dan een paar maanden geleden. De repressie weet wel degelijk velen af te schrikken. Veel mensen werden ondertussen gearresteerd of zijn verdwenen.
De benoeming van eerste minister Badibanga (ook al heeft die voorlopig nog geen enkele impact) en de demarche van de bisschoppen creëeren bij delen van de publieke opinie dan weer het gevoel dat het te vroeg is voor revolte, dat er nog alternatieve manieren bestaan om Kabila te verhinderen zijn regime te bestendigen.
Groter dan Kinshasa alleen
Het regime concentreert alle professionaliteit binnen de veiligheidsdiensten in Kinshasa en Lubumbashi. Maar dat betekent ook dat het niet in staat is elders in het gigantisch land efficiënt te anticiperen of in te grijpen.
Recente bloedbaden in Kananga, Tshikapa, en Luhanga bewijzen dat etnische spanningen en andere belangenconflicten vandaag oplopen onder druk van de politieke onzekerheid.
De kans is reëel dat er maandag 19 december veel minder gebeurt dan sommigen vrezen en anderen hopen. Het is best mogelijk dat de Congolese staat de komende weken en maanden simpelweg verder blijft verkruimelen in de periferie om uiteindelijk met enige vertraging toch te imploderen.
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
