De erfenis van Helmut Kohl: nog meer dan België bestaat Duitsland uit twee economieën

Jeroen de Preter

Ongetwijfeld gaat onlangs overleden Altkanzler Helmut Kohl (1930-2017) vooral de geschiedenisboeken in als de architect van de Duitse hereniging. Knack reconstrueert hoe hij het onmogelijk gewaande mogelijk maakte met een exceptionele mix van mensenkennis, strategisch inzicht en voluntarisme. Een stevige portie geluk – of was het toch de hand Gods? – deed de rest.

Helmut Kohl beloofde de Oost-Duitsers dat hun deelstaten in 'bluhende Landschaften' zouden veranderen, maar dat is een loze belofte gebleken.
Helmut Kohl beloofde de Oost-Duitsers dat hun deelstaten in ‘bluhende Landschaften’ zouden veranderen, maar dat is een loze belofte gebleken.© EPA

In juni 1989 brachten Michail Gorbatsjov en zijn vrouw Raisa een driedaags staatsbezoek aan Bonn, toen nog de hoofdstad van West-Duitsland. De ontvangst is hartelijk. Het echtpaar wordt bij elk publiek optreden toegejuicht door het volk en ook de gesprekken met kanselier Helmut Kohl verlopen in een opperbeste sfeer.

Kohl en Gorbatsjov blijken het met elkaar te kunnen vinden. In zijn memoires beschrijft de Duitser hoe beide heren kort voor Gorbatsjovs terugreis een nachtelijke wandeling maakten door het park, en hoe hij die nacht ‘de sleutel tot Gorbatsjovs hart’ had gevonden. De Sovjetleider had over zijn politieke overtuigingen verteld, en hoe die gevormd waren door de verhalen van zijn grootvader, een soldaat die nog onder Jozef Stalin had gediend. De kanselier van zijn kant vertelde over zijn broer, ook een soldaat, die sneuvelde in het laatste jaar van de Tweede Wereldoorlog.

‘Zo zeker als de Rijn naar de zee vloeit, zo zeker zal de Duitse eenheid er komen – en ook de Europese eenheid.’

Helmut Kohl

Tijdens de wandeling komt ook de Duitse eenwording ter sprake. Aan de oever van de Rijn mijmert Kohl dat rivieren ‘als geschiedenis’ zijn. Rivieren kun je wel omleiden of indammen, zegt Kohl, maar je kunt niet voorkomen dat het water naar de zee vloeit. ‘En zo zeker als de Rijn naar de zee vloeit, zo zeker zal de Duitse eenheid er komen – en ook de Europese eenheid.’

In de dagen die op het bezoek volgen, belt een enthousiaste Kohl met George Bush, Margaret Thatcher en François Mitterrand. Hij zegt de wereldleiders dat er zopas een streep is getrokken onder de Koude Oorlog tussen Duitsland en de Sovjet-Unie.

Mooie woorden zijn dat, al waren ze op dat ogenblik misschien ook wat voortvarend. Minstens in de hoofden van de Oost-Duitse regeringsleiders is de Koude Oorlog op dat ogenblik nog lang niet uitgewoed. Begin 1989 nog was een prille twintiger die naar West-Berlijn wou vluchten neergeschoten door de Berlijnse grenspolitie. Even daarvoor had DDR-staatshoofd Erich Honecker verklaard dat de Muur volgens zijn inschattingen nog minstens vijftig jaar overeind zou blijven staan.

De houding van het DDR-regime vertelt veel, zo niet alles over de ideologische tunnelvisie waarin het gevangen zat. Het feit dat de Sovjet-Unie als belangrijkste bondgenoot een andere, meer open richting was ingeslagen, werd al dan niet doelbewust genegeerd. Glasnost en perestrojka, openheid en hervorming? Een apparatsjik van het DDR-regime had in 1987 nog verklaard dat daar in de DDR geen enkele noodzaak toe was. ‘Wanneer uw buurman nieuw behang neemt, voelt u zich dan ook verplicht uw huis opnieuw te behangen?’

Straatprotest

Openheid kwam er wel in Hongarije, in dit geval zelfs letterlijk. Nadat Gorbatsjov eind 1988 had verklaard dat keuzevrijheid wat hem betreft ‘een universeel principe’ is, besloten Hongaarse grenswachten begin mei 1989 om een hek bij de grens met Oostenrijk te verwijderen. De eerste, nog bescheiden opening in het IJzeren Gordijn bracht meteen een vluchtelingenstroom vanuit de DDR op gang. Tienduizenden DDR-burgers reisden af naar Hongarije, om vandaaruit druppelsgewijs het Vrije Westen in te trekken.

De Hongaarse openheid betekende een eerste, cruciale stap richting val van de DDR. Maar ze was, onbedoeld, ook van wezenlijk belang voor de persoonlijke carrière van Helmut Kohl. De CDU-voorzitter zag in die dagen zijn populariteit tanen, en mocht vrezen voor een putsch van opponenten binnen zijn eigen partij. In september ’89 trekt Kohl met een bang hart naar de CDU-partijdagen in Bremen. Samen met tientallen journalisten vraagt hij zich af of hij het weekend zal overleven. In zijn memoires geeft hij toe dat zijn hachje werd gered door het grote nieuws. Aan de vooravond van de partijdagen mag Kohl tijdens een persconferentie meedelen dat de Hongaarse regering zonet heeft beslist om de grens definitief open te zetten. Aan het eind van het weekend wordt hij met een ruime meerderheid tot partijvoorzitter herkozen.

Door de open grens in Hongarije komt er niet alleen een grote vluchtelingenstroom op gang, ook de stem van het protest in de DDR gaat steeds luider klinken. Op 9 oktober trekken circa 70.000 burgers door de straten van Leipzig. Ze vragen meer openheid en hervormingen. De sfeer is gespannen. De vrees bestaat dat de betoging, met instemming en steun van Moskou, zal worden neergeslagen. Tot veler verbazing blijft de steun van Moskou uit. Voor het oude DDR-regime is het een teken dat de Sovjet-Unie hen heeft laten vallen, voor de DDR-burgers is het een signaal om nog veel talrijker op straat te komen. Op 4 november betogen omstreeks 1 miljoen mensen op de Alexanderplatz in Berlijn.

Njet

‘Ik houd zo veel van Duitsland, dat ik blij ben dat er twee van zijn.’

François Mitterand

De wankele toestand in de DDR is gespreksonderwerp nummer één op een Duits-Franse top, een dag eerder in Bonn. Aan François Mitterrand vertelt Kohl dat de huidige crisis logischerwijze ooit moet uitmonden in een Duitse eenmaking. De Franse president valt de kanselier bij, al lijkt dat niet van ganser harte. Zeker in den beginne speelde Mitterrand volgens Kohl een dubbele rol ten aanzien van die Deutsche Frage. Wat Mitterrand werkelijk over de kwestie dacht, wordt kernachtig samengevat in de boutade van de Franse schrijver François Mauriac: ‘Ik houd zo veel van Duitsland, dat ik blij ben dat er twee van zijn.’ Vanuit het perspectief van de Fransen was de vrees voor een eengemaakt Duitsland overigens niet onbegrijpelijk. Een eenmaking zou van Duitsland veruit de sterkste macht van Europa maken. Zeker met de herinnering aan WO II nog vers in het geheugen, was dat voor Mitterrand een moeilijk te verteren gedachte.

Enkele maanden na de hereniging wordt Kohl toegejuicht op een verkiezingsbijeenkomst in Erfurt, in de voormalige DDR.
Enkele maanden na de hereniging wordt Kohl toegejuicht op een verkiezingsbijeenkomst in Erfurt, in de voormalige DDR.© Reuters

Mitterrand stond met dat voorbehoud zeker niet alleen. Veel explicieter dan de Franse president laat de Britse premier Margaret Thatcher aan Kohl weten dat ze een eengemaakt Duitsland ‘een bedreiging voor de vrede’ vindt. Toch baart het voluntarisme van Helmut Kohl hen voorlopig weinig zorgen. Zowel Mitterrand als Thatcher verwacht dat het allemaal zo’n vaart niet zal lopen. Beiden zijn er op dat moment nog van overtuigd dat de Duitse eenmaking zal sneuvelen op een njet van Gorbatsjov. Voor de Sovjetleider is de kwestie inderdaad allesbehalve eenvoudig. Vooralsnog is de DDR een belangrijk machtstentakel in het hart van Europa. De DDR loslaten zou op bijzonder veel weerstand stuiten binnen zijn eigen communistische partij, en zelfs aanleiding kunnen geven tot een putsch. En dan is er nog de cruciale kwestie van het militaire bondgenootschap. Voor de Amerikaanse president George Bush, Kohls ‘buitengewoon verstandige en gecultiveerde’ vriend, kan een eenmaking enkel en alleen als het verenigde Duitsland lid wordt van de NAVO. Voor Gorbatsjov geldt, om voor de hand liggende redenen, het omgekeerde.

De val

Op 9 november 1989 stapt Helmut Kohl op een vliegtuig richting Warschau. Hij heeft er een ontmoeting gepland met het nieuwe Poolse staatshoofd Tadeusz Mazowiecki. Terwijl de staatslieden het avondmaal gebruiken, staat in Oost-Berlijn woordvoerder Günter Schabowski van de Sozialistische Einheitspartei Deutschlands (SED) de pers te woord. Schabowski wil aankondigen dat de partij, onder druk van de actuele gebeurtenissen, de uitreisregelingen naar West-Berlijn en West-Duitsland wil versoepelen. Na een ingewikkelde uitleg volgt een vraag van een journalist, die wil weten vanaf wanneer de nieuwe regeling van kracht wordt. Schabowski weet het niet precies en doet een gok. ‘Vanaf nu.’ Naarmate de draagwijdte van dat antwoord doordringt, komen meer en meer Berlijners op straat. Ze trekken naar de grensovergangen, en stellen daar tot hun grote verbazing vast dat de grenswachters hen niet langer tegenhouden.

Kohl begroet Oost-Duitsers bij de Muur in Berlijn.
Kohl begroet Oost-Duitsers bij de Muur in Berlijn.© EPA

Als Kohl, laat op de avond pas, hoort wat in Berlijn gaande is, besluit hij het bezoek aan Polen af te breken. Tijdens de terugreis schrijft hij een speech, die hij de volgende dag – voor een joelende massa – voorleest op de trappen van het Schöneberger Rathaus in Berlijn. Ongeveer op hetzelfde ogenblik belt Gorbatsjov naar de DDR-leiding. Zijn boodschap is helder. De 350.000 Sovjetsoldaten die in de DDR gestationeerd zijn, zullen een eventuele tegenstoot van het regime niet ondersteunen. Nog dezelfde dag stuurt Gorbatsjov een telegram naar George Bush. Daarin drukt hij zijn grote bezorgdheid uit over de reactie van ‘zijn’ soldaten, die de oude wereld voor hun ogen zien verdwijnen. Bush begrijpt de ernst van de situatie en vraagt aan Mitterrand en Thatcher om gematigd te reageren, kwestie van de ‘reactionaire krachten in Gorbatsjovs omgeving er niet toe te verleiden om hem uit het ambt te jagen’.

Bolwassing

De val van de Muur kwam onverwachts en confronteert de internationale leiders met bijzonder moeilijke vraagstukken. Om de mogelijke oplossingen te onderzoeken, organiseert Mitterrand, op dat ogenblik voorzitter van de Europese Raad, op 18 november een top met de staatshoofden van de Europese Gemeenschap. Kohl begrijpt hier al snel dat zijn droom niet door iedereen wordt gedeeld. In zijn memoires schrijft de oud-kanselier hoe hij tijdens het dessert werd getrakteerd op een stevige bolwassing door Thatcher. Wat Mitterrand erover dacht, was volgens hem onmogelijk in te schatten. De Franse president geeft tijdens de donderspeech geen krimp.

Tegenwerking komt er ondertussen ook vanuit de DDR. Al heel snel beseft Kohl dat de nieuwe DDR-leider, Hans Modrow, geruggensteund wordt door Moskou. Modrows voorstel om de twee Duitslanden te laten voortleven in een nieuw samenwerkingsverband, geniet ook de voorkeur van Gorbatsjov. Kohl begrijpt dat een tegenzet niet kan uitblijven. Met de hulp van zijn vrouw Hannelore en twee bevriende geestelijken stelt hij een tienpuntenprogramma op dat finaal moet leiden tot ‘de hereniging van het Duitse volk’. Het programma kan rekenen op de zegen van president Bush, maar zwijgt in alle talen over de meest gevoelige kwestie: het lidmaatschap van de NAVO. Voor een bruuskering van het Kremlin is het nog te vroeg, redeneert Kohl.

‘Twee keer hebben we de Duitsers verslagen, en nu bent u er opnieuw’

Margaret Thatcher tegen Kohl

In de loop van de maand december vliegt Kohl van de ene topontmoeting naar de andere. Opnieuw botst hij op verzet van Thatcher. ‘Twee keer hebben we de Duitsers verslagen, en nu bent u er opnieuw’, zegt ze. Tijdens dezelfde ontmoeting komt Kohl ook in aanvaring met Ruud Lubbers, de Nederlandse minister-president, en sindsdien ex-vriend. Ondertussen nemen ook de spanningen tussen Gorbatsjov en Kohl toe. Gorbatsjov vindt dat zijn Duitse collega te snel gaat, en schrijft een boze brief.

En François Mitterrand? Voor Kohl was diens strategie tot dusver ondoorzichtig gebleven. Daarin lijkt verandering te komen als hij, op 4 januari 1990, naar diens vakantiehuis aan de Atlantische kust reist. Tijdens een lange strandwandeling zegt Mitterrand dat hij geen fundamentele bezwaren heeft tegen een eengemaakt Duitsland, dat hij in Kohls plaats zelfs net hetzelfde zou ambiëren. Tegelijk beklemtoont Mitterrand dat de eenmaking alleen maar mogelijk is als de Europese samenwerking nog veel meer wordt ‘verdiept’. Pas later zou duidelijk worden hoe sluw de Franse president het had gespeeld. Op de Franse medewerking aan de Duitse hereniging kon Kohl pas echt rekenen als die gekoppeld werd aan een Europese muntunie. Op die manier slaagde Mitterrand erin om Kohl afstand te laten nemen van de sterke Duitse Mark, en tegelijk een wezenlijk Frans probleem – de zwakte van de Franse Franc – uit de wereld te helpen.

François Mitterand en Helmut Kohl op 1 januari 1999, bij de geboorte van de euro.
François Mitterand en Helmut Kohl op 1 januari 1999, bij de geboorte van de euro.© Reuters
Gorbatsjov had inzage gekregen in de boekhouding van de DDR, en vastgesteld dat die er ongeveer even florissant uitzag als die van Azerbeidzjan.

Het bezoek aan Mitterrand geeft Kohl nieuwe moed, en er volgt al snel nog meer goed nieuws. Eind januari verneemt de kanselier tot zijn niet geringe verbazing dat ook Gorbatsjov er inmiddels van overtuigd is geraakt dat een verenigd Duitsland het enig mogelijke antwoord is op die Deutsche Frage. Wat de Sovjetleider tot die bocht inspireerde, zou Kohl naar eigen zeggen pas decennia later begrijpen. Gorbatsjov had zopas inzage gekregen in de boekhouding van de DDR, en vastgesteld dat die er ongeveer even florissant uitzag als die van Azerbeidzjan. Oplopende sociale spanningen en een stilaan dramatische braindrain deden bij Gorbatsjov het besef rijpen dat de DDR eenvoudigweg niet in staat was om op eigen benen te staan.

Stasi

Bankroet of niet, op 18 maart 1990 worden in de DDR de eerste en meteen ook laatste vrije verkiezingen georganiseerd. Het resultaat is een godsgeschenk voor Helmut Kohl. De verkiezing draait uit op een grote overwinning voor de Oost-Duitse christendemocraten, die de volle steun gaven aan een snelle Duitse eenmaking. Dankzij het duidelijke resultaat kan er in nauwelijks een maand tijd een regering worden gevormd. Premier wordt Lothar De Maizière, een advocaat die niet veel later ontmaskerd wordt als een Stasi-spion. In zijn regeringsverklaring staat dat er nog voor de zomervakantie een Duitse muntunie moet komen. Verdere economische en sociale eenmaking volgt ‘zo snel mogelijk’. Onduidelijkheid blijft er enkel over dat éne heikele, levensbelangrijke punt: kan een verenigd Duitsland deel uitmaken van de NAVO?

Voor Gorbatsjov is het duidelijk. Hij laat Kohl eind maart nog maar eens weten dat daar geen sprake van kan zijn. Maar zou het niet kunnen dat Gorbatsjov bluft? Kohl zoekt en vindt zijn zwakke plek. Tijdens een ‘studiereis’ naar de Sovjet-Unie ontdekt Kohls financiële raadgever Horst Teltschik dat het land op de rand van het bankroet balanceert. Kohl besluit de noodlijdende natie ter hulp te schieten met een krediet van vijf miljard Duitse Mark. Het cynisme van deze hulpactie zou ook Margaret Thatcher niet ontgaan. In haar memoires schamperde ze dat de Duitse eenheid werd afgekocht met een kleine financiële injectie in de compleet vervallen Sovjeteconomie.

Helmut Kohl 1930-2017
Helmut Kohl 1930-2017© Karl

De financiële steun had zijn effect inderdaad niet gemist. Op 3 juni zegt Gorbatsjov tijdens een onderhoud met Bush dat Duitsland wat hem betreft zelf mag kiezen tot welk bondgenootschap het wil behoren. Bush en entourage schrikken zich een aap en vragen zich af of het om een vertaalfout gaat. Dat blijkt niet het geval. Als Gorbatsjov een maand later en met ruime meerderheid herkozen wordt door de communistische partij, weet de Sovjetleider dat hij moet springen. Hij nodigt Kohl uit voor een gesprek in Archys, een idyllisch dorpje in de Kaukasus. Tijdens een moeilijk, maar verder bijzonder vriendschappelijk gesprek verdwijnt de laatste weerstand. Na afloop laat Kohl aan zijn woordvoerder weten dat hij nooit zo hard aan een akkoord heeft moeten werken, ‘maar ik ben ook nog nooit in mijn leven zo vrolijk geweest’. Het geluk houdt nog even aan als hij de volgende dag de kranten raadpleegt. ‘Kohl slaat de wereld met verstomming’, kopt Bild Zeitung. ‘Adenauer en Brandt overtroffen’.

Eenmaal terug thuis zet Kohl meteen de eindsprint in. Nog in hetzelfde jaar moet de Duitse eenmaking voltooid zijn. Het is een deadline die hij ruimschoots haalt. Eind augustus keurt het parlement een besluit goed dat bepaalt dat de DDR vanaf 3 oktober opgaat in Bondsrepubliek Duitsland.

‘Kohlisierung’

27 jaar na de hereniging verdient een Duitser uit de oostelijke deelstaten gemiddeld 1000 euro minder per maand dan zijn landgenoot in het westen.

De Duitse hereniging wordt op 3 oktober 1990 gevierd met een groot volksfeest in Berlijn. Maar de euforie is van korte duur. Meteen na de eenwording beloofde Kohl de bewoners van de ‘nieuwe deelstaten’ dat die snel zouden veranderen in blühende Landschaften. Dat is, hoe goed bedoeld ook, een loze belofte gebleken. De Oost-Duitse economie ging na de hereniging verder de dieperik in. De privatisering van de Oost-Duitse bedrijven door de Treuhandanstalt deed pijn, financieel maar ook psychologisch. Bij meer en meer ossi’s groeit het gevoel dat de hereniging een Kohlisierung is. Het ongenoegen zorgt ervoor dat de Muur in de hoofden van veel Duitsers gewoon overeind blijft staan.

De erfenis van Helmut Kohl: nog meer dan België bestaat Duitsland uit twee economieën
© Reuters

Vandaag, 27 jaar na de hereniging, is dat ongenoegen zeker niet verdwenen. Waar die bitterheid vandaan komt, laat zich makkelijk raden. Nog meer dan België bestaat Duitsland nog altijd uit twee economieën. Zo verdient een Duitser uit de oostelijke deelstaten gemiddeld 1000 euro minder per maand dan zijn landgenoot in het westen. Het verklaart minstens voor een deel waarom zowel links als rechts populisme in de voormalige DDR veel beter gedijt dan in de rest van Duitsland.

Ontegensprekelijk verdient Kohl zijn plek in de geschiedenis als de man die Duitsland herenigde en zo mee de basis legde voor een verdieping van de Europese Unie. Of een minder voluntaristische aanpak als die van Kohl had geleid tot een beter Duitsland, en dus ook een beter Europa,is onmogelijk te zeggen. Wel staat vast dat het een andere wereld zou zijn.

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content