‘Een afzetting van president Trump zou geen goede zaak zijn. Het is beter dat hij zich over vier jaar moet verantwoorden voor zijn beleid’, vindt Anthony Gardner in zijn eerste interview sinds hij moest vertrekken als Amerikaans ambassadeur bij de Europese Unie.
Anthony Gardner (53) werkte twee verkiezingscampagnes lang nauw samen met Barack Obama. ‘Ik was zijn belangrijkste buitenlandse fundraiser, maar omdat het zó’n intens werk was, beloofde ik mijn vrouw dat ik nooit meer aan politiek zou doen. Enkele dagen geleden heb ik haar verteld dat ik die belofte moet verbreken. Ik ga me weer intensiever bezighouden met de Amerikaanse politiek. Het is mijn plicht als ik zie wat er nu in mijn land gebeurt.’
We treffen de ex-ambassadeur in Brugge, een dag na zijn verhuizing. Hij is er de komende drie maanden ‘fellow’ aan het Europa College. Overal staan nog uit te pakken dozen. Twee weken geleden, vijf uur voor de eedaflegging van Donald Trump als president van de Verenigde Staten, kreeg hij het bevel om zijn ambassade in Brussel te verlaten. ‘Niet erg tactvol van de nieuwe regering’, zegt hij. ‘Meestal krijgen ambassadeurs enkele maanden de tijd om hun vertrek te regelen.’ Hij schrikt duidelijk wanneer we hem vertellen dat ook zijn toespraken intussen zijn gewist van de website van de ambassade.
Gewezen Europees Commissaris Karel De Gucht (Open VLD) noemde de nieuwe president een gevaarlijke narcist, en de invloedrijke Amerikaanse schrijver Philip Roth, onder meer bekend van het boek Portnoy’s Complaint, beschreef Donald Trump als ‘een oplichter die de wereld veel schade kan toebrengen’. Gardner haalt zijn schouders op. ‘Ik speel niet op de man. Er zijn er al genoeg die het doen, en het is niet productief. Ik probeer de komende maanden zo veel mogelijk mensen in de VS én Europa te overtuigen van het belang van een sterke Europese Unie en van een goede relatie tussen de VS en de EU.’
Weet u al wie u zal opvolgen?
ANTHONY GARDNER: Nee, maar volgens de geruchten zou Ted Malloch, een Amerikaanse academicus die in het Verenigd Koninkrijk werkt, kans maken. Een omstreden figuur. Hij raadde Jean-Claude Juncker, voorzitter van de Europese Commissie, aan om burgemeester te worden van de stad Luxemburg, vergeleek de EU met de vroegere Sovjet-Unie en voorspelde dat de euro ten onder zou gaan. Het kan nog maanden duren voor er zekerheid is over hem. Hij moet worden doorgelicht door de FBI en moet voor de Senaat verschijnen. Pas dan wordt zijn naam doorgegeven aan de voorzitter van de Europese Commissie en aan de 28 lidstaten. Het is weinig bekend, maar elke lidstaat heeft het recht om de kandidatuur te weigeren.
Hoe kijkt u terug op de eerste twee weken van Donald Trump als president van uw land?
GARDNER: (diepe zucht) Niets loopt zoals we het gewoon waren. Ik hoop oprecht dat zijn regering met een open geest naar Europa zal blijven kijken, maar de president laat zich omringen door slechte raadgevers die hem influisteren dat de EU een zootje ongeregeld is, dat de Unie uiteen zal vallen en dat het beter is om apart te onderhandelen met de individuele lidstaten. Een karikaturale visie.
De krant Financial Times schreef dat iemand uit het overgangsteam van Trump u net na de verkiezingen belde met de vraag wat de volgende Europese lidstaat is die uit de EU stapt. Klopt dat?
GARDNER: (lange stilte) Ik kan u niet zeggen wie belde en wie de telefoon opnam, maar de inhoud klopt wel. Dat kan ook niet anders als je weet dat Donald Trump luistert naar Nigel Farage (Britse euroscepticus, ex-leider van Ukip, nvdr.). Maar ik ben optimistisch. Als gevolg van de brexit groeit in sommige lidstaten de steun voor de Unie opnieuw. Mensen beseffen nu pas echt goed wat er op het spel staat, en welke schade het populisme in de VS heeft aangericht.
Wat heeft ‘die persoon’ geantwoord aan de medewerker van Trump?
GARDNER: Dat geen enkel ander land het voorbeeld van het Verenigd Koninkrijk zal volgen.
Sommigen vergelijken Donald Trump als president met Ronald Reagan. Terecht?
GARDNER: (met nadruk) Totaal niet. Deze president verschilt in alles van alle vorige Amerikaanse presidenten. Hij is op een heel bijzondere manier verkozen. De Republikeinse Partij is daarbij volledig op een zijspoor gezet, net als de traditionele media. Vergeet ook niet dat Reagan eerst gouverneur was van een van de belangrijkste Amerikaanse staten, Californië. Toen hij president werd, liet hij zich omringen door ervaren politici die ook al vorige presidenten hadden gediend. Reagan stond voor verandering, maar niet voor een radicale ommekeer.
Trump trekt plots alles in twijfel: de vrijemarkteconomie, de klimaatverandering, de goede relaties met Europa, het belang van de NAVO enzovoort. Hoe is het zover kunnen komen?
GARDNER: Hij verrast alle experts, maar Trump begrijpt als geen ander de grote ontevredenheid bij een brede onderlaag van de bevolking. Hij speelt in op hun angstgevoelens en doet dat op een heel consequente manier. Er zijn veel Amerikanen die vinden dat het tijd wordt om het politieke bestel in Washington eens flink op te schudden.
Dat is één zaak, maar om dan meteen te verkondigen dat de NAVO zijn beste tijd heeft gehad…
GARDNER: Wat de NAVO betreft, heeft hij zijn bocht al ingezet.
Met zijn tweets heeft hij de andere NAVO-leden wel wakker geschud.
GARDNER: Dat punt is duidelijk aangekomen. Europa beseft dat het een tandje moet bijsteken op het vlak van defensie. Ook voor België zal het niet langer volstaan om slechts 1 procent van het bruto binnenlands product aan defensie te besteden. Dat besef was trouwens al eerder gegroeid door de Russische agressie aan de NAVO-grenzen. Op dat vlak heeft de Russische president Vladimir Poetin zich in de voet geschoten.
De Europese landen besteden jaarlijks ongeveer 200 miljard euro aan defensie. Dat is veel geld.
GARDNER: Ja, maar wordt het ook goed besteed? In sommige landen gaat meer dan 60 procent van dat budget naar salarissen en pensioenen. Dat kan niet. Ik denk dat Europa zich beter niet toelegt op de uitbouw van een eengemaakt Europees leger. Daar zijn de geesten nog niet rijp voor. De Europese legers moeten wel beter samenwerken, goed afspreken voor gezamenlijke militaire aankopen enzovoort.
Het is een bizarre vraag over een president van de Verenigde Staten, maar is Donald Trump een bedreiging voor de wereldvrede?
GARDNER: Dat u die vraag stelt, zegt al veel. In tegenstelling tot wat sommigen in Europa denken, zitten er in de regering- Trump wél enkele knappe koppen, zoals minister van Buitenlandse Zaken Rex Tillerson en minister van Handel Ross Wilbur. Ik hoop dat Donald Trump meer naar hen zal luisteren, en ook dat enkele invloedrijke senatoren en volksvertegenwoordigers hun stem laten horen.
Zijn er voldoende controlemechanismen in Washington?
GARDNER: Jazeker. Het Congres moet zijn democratische rol spelen, en nieuwe wetten moeten de rechterlijke toets doorstaan. President Trump heeft net een nieuwe conservatieve rechter genomineerd in het Hooggerechtshof (Neil Gorsuch, nvdr.). Dat is niet onbelangrijk, maar Europeanen moeten het belang daarvan ook niet overdrijven. De meeste zaken worden op een lager niveau behandeld. Daarnaast groeit ook het activisme bij de bevolking. Ik denk dat het van de Vietnamoorlog geleden is dat er nog zo veel betoogd is in de VS.
Wat is de rol van de Republikeinse Partij?
GARDNER: Over twee jaar zijn er cruciale Congresverkiezingen. Nu worden de Senaat en het Huis van Afgevaardigden gedomineerd door de Republikeinen. Dat maakt het president Trump makkelijker, maar in 2019 kan de balans misschien worden hersteld. Ik zal daarbij helpen. Er staat te veel op het spel.
Wat gaat u doen?
GARDNER: Over twee jaar beginnen de voorbereidingen voor de volgende presidentsverkiezingen. Ik zie het als mijn morele plicht om mijn Democratische vrienden te helpen. Bijvoorbeeld om de juiste kandidaat te zoeken en hem financieel te steunen. Ik was de belangrijkste buitenlandse fundraiser voor Obama. Ik wil proberen om dat te herhalen.
Hebt u nog iets vernomen van Barack Obama?
GARDNER: Niet sinds hij het Witte Huis verliet, maar we houden contact – zeker ook met Michelle Obama. Een geweldige, heel intelligente vrouw. Iemand om in het oog te houden…
Ze heeft alles om de eerste vrouwelijke Amerikaanse president te worden.
GARDNER: Michelle is voor velen een gedroomde presidentskandidaat. Voor Democraten, en zelfs voor gematigde Republikeinse kiezers. Ze is slim, bescheiden en heel communicatief. Ik heb geen idee of ze zich ooit kandidaat zal stellen voor het hoogste ambt, maar ik denk wel dat ze actief zal blijven op het publieke forum. De VS is als geen ander land in staat om zich constant te vernieuwen. Wie had gedacht dat iemand als Barack Obama president zou kunnen worden? Ik was een van zijn eerste adviseurs. Veel van mijn Europese vrienden begrepen dat niet. ‘Je bent naïef. Hij maakt geen kans’, zegden ze.
Maakt een onbekende Democratische kandidaat kans tegen de machine Trump?
GARDNER: Ondanks alles zijn de gematigde centrumkiezers niet verdwenen. Ze zijn misschien ondergedoken, maar ze zullen terugkeren. Hillary Clinton kreeg drie miljoen stemmen meer dan Trump, en het verschil was in enkele cruciale staten minimaal. Als Joe Biden zich kandidaat had gesteld tegen Trump, dan was hij nu president. Waarmee ik geen kritiek wil geven op Hillary Clinton.
Er is veel beroering over Trumps decreet waardoor inwoners uit zeven moslimlanden geen inreisvisum meer krijgen voor de VS.
GARDNER: Het decreet is intussen geblokkeerd door een federale rechter. Dat verbaast me ook niets, want de president had op voorhand aan niemand advies gevraagd. Een Amerikaanse president kan veel ondertekenen, maar het moet wél wettelijk zijn.
Sommige waarnemers, ook in België, zeggen dat er te hysterisch wordt gereageerd op de omstreden presidentiële decreten. Obama vaardigde óók een decreet uit over een beperkt inreisverbod vanuit dezelfde zeven landen, en ook hij gaf zijn communicatieadviseur een zitje in de Nationale Veiligheidsraad, zoals Trump dat doet met Steve Bannon.
GARDNER: Hysterisch reageren is nooit goed, maar er zijn toch enkele belangrijke verschillen. Obama vroeg wél advies voor hij iets ondertekende. Zijn decreten waren breed ingedekt, en een man als Steve Bannon mag u niet vergelijken met de communicatieadviseur van Obama. Bannon is echt een heel extreme man.
Wordt hij de Raspoetin van Trump?
GARDNER: Daar ga ik geen commentaar op geven. De visie van Bannon verschilt héél erg van de mijne.
Is dit een kans voor Europa om het voortouw te nemen?
GARDNER: Absoluut. Het kan de Europese eenheid versterken. Europa moet zijn gemeenschappelijke waarden herontdekken. Het moet de jongeren beter uitleggen waarom de Europese instellingen zo belangrijk zijn voor hen.
Met permissie, dat wordt al zo lang gezegd.
GARDNER: Akkoord, maar de wereld is wel veranderd sinds de verkiezing van Donald Trump. Het loopt misschien niet perfect in de Europese Unie, maar het kan nog veel slechter. De bedreiging is reëel. Ik hoor een interessante tegenspraak over Europa. Veel mensen zeggen: we willen minder Europa en minder inmenging vanuit Brussel. Maar tegelijk beseffen ze dat er meer Europa nodig is als het gaat om het beveiligen van de buitengrenzen, de strijd tegen het terrorisme, het veiligstellen van de energiebevoorrading enzovoort. Daar zien ze wel de voordelen van een Europees beleid.
Ziet u overeenkomsten tussen wat nu gebeurt en de jaren dertig?
GARDNER: (zucht) Ja en nee. Nee, omdat er grote verschillen zijn tussen beide periodes. Enerzijds groeit de economie nog altijd en doet ze het veel beter dan tijdens de depressiejaren. De democratische controlemechanismen zijn nu sterker en er is nog geen gevaar voor oorlog. Nog niet. Anderzijds zie ik ook verontrustende signalen.
Zoals?
GARDNER: Ik was in Londen op de dag nadat het Britse Hooggerechtshof had beslist dat er een parlementaire stemming moest komen over de brexit. Ik ben toen erg geschrokken van de voorpagina’s van enkele kranten. Niet alleen van de tabloids, maar ook van enkele mainstreamkranten zoals The Daily Telegraph. Ze toonden op hun voorpagina’s de foto’s van de ‘vermaledijde’ rechters: de ene was Joods, een andere homo en nog een andere zwart. Dat waren de schuldigen. Wat me nog meer choqueerde, was dat er niet meteen een reactie kwam van de regering om dat af te keuren. Als we moeten leven in een samenleving waar politici zeggen dat de waarheid er niet meer toe doet, en dat rechters de vijanden van het volk worden genoemd, dan voel ik mij niet meer op mijn gemak en komen er herinneringen aan de jaren dertig naar boven.
Misschien wil de Russische president Poetin het gat vullen dat Donald Trump laat vallen wanneer hij kiest voor meer isolationisme. Poetin gaat alvast op bezoek bij de Hongaarse premier Viktor Orban.
GARDNER: Ik denk dat hij precies het tegenovergestelde wil. Hij wil de wereld ondermijnen. Poetin heeft geen positief wereldbeeld. Hij ondermijnt de democratie door de waarheid te verdraaien en door overal scepsis en twijfel te zaaien.
En China?
GARDNER: De Chinezen zijn verstandiger. De speech van de Chinese president Xi Jinping op het World Economic Forum in Davos was briljant. Hij verdedigt de vrijemarkteconomie omdat China daar beter van wordt. Hij verdedigt het klimaatakkoord omdat China daar beter van wordt. Wie had dat tien jaar geleden kunnen denken?
Waarom heeft Trump zo’n afkeer van China?
GARDNER: Hij denkt dat de Amerikaanse arbeiders verkracht zijn door China, en dat de vorige Amerikaanse regering slechte handelsovereenkomsten heeft onderhandeld waardoor de middenklasse is verarmd.
Terwijl de Amerikaanse multinationals meer dan andere geprofiteerd hebben van het opengaan van de Chinese markt.
GARDNER: De visie van Trump over China is karikaturaal. Natuurlijk moeten oneerlijke handelspraktijken worden aangepakt. De EU heeft voorstellen gedaan tegen de dumpingpolitiek van de Chinese overheid, maar het idee dat we onszelf rijk zullen maken door de grenzen te sluiten en voor protectionisme te kiezen is te gek voor woorden. Het omgekeerde zal gebeuren. Dat zag je op het eind van de jaren twintig en dertig na een vergelijkbaar protectionistisch beleid door de overheid. Het leidde tot een ongelooflijke verarming van de VS.
Op zijn eerste werkdag als president schrapte Trump het Trans-Pacific Partnership (TPP), een vrijhandelsakkoord tussen de VS en elf landen in de buurt van China. Wat zijn de gevolgen voor TTIP, het vrijhandelsakkoord tussen Europa en de VS?
GARDNER: TTIP is niet dood en begraven. Het ligt stil vanwege de nieuwe regering die zich nog moet inwerken, maar over enkele maanden zullen de experts aan beide kanten van de oceaan buiten het zicht van de camera’s opnieuw aan tafel gaan zitten. Onderdelen ervan zullen het overleven.
Trump heeft aangekondigd dat hij liever handelsakkoorden sluit met aparte lidstaten, zoals met het Verenigd Koninkrijk.
GARDNER: De Britse premier Theresa May kan zelf geen onderhandelingen opstarten over een handelsakkoord met de VS. Het Verenigd Koninkrijk moet eerst de EU verlaten, en dat zal nog jaren duren. De ironie is dat veel kiezers van Trump de komende jaren zullen ontdekken dat ze tegen hun eigen economische belangen hebben gestemd. Ze zullen welvaart verliezen als producten duurder worden als gevolg van hogere importtarieven. Ook de inkomensongelijkheid in Amerika zal de komende jaren toenemen.
Sommige tegenstanders denken of hopen dat Trump het einde van zijn mandaat niet haalt, en dat hij afgezet zal worden als blijkt dat hij aan belangenvermenging doet.
GARDNER: Ik hoop dat dit niet gebeurt. Zo’n afzetting is een lang en moeilijk proces dat het land verder zal verscheuren. En het zou van Donald Trump een martelaar maken. Het is veel beter dat hij zich over vier jaar moet verantwoorden voor zijn beleid.
Klopt het dat Nigel Farage een ontmoeting vroeg met u?
GARDNER: Ja, maar ik zag het nut daarvan niet in. Onze meningen over Europa zijn totaal verschillend. Ik heb hem bezig gezien in het Europees Parlement. Hij gelooft in mythes en maakt een karikatuur van Europa. Hij gedraagt zich als een entertainer. Hij gelooft niet in die instelling, maar komt er wel zijn salaris ophalen.
Toen twee Iraakse yezidi-activisten in het Europees Parlement de Sacharov-prijs kregen, was ik aanwezig met mijn echtgenote en twee kinderen. De vrouwen kwamen getuigen hoe ze als seksslavinnen van IS-strijders konden ontsnappen. Het was heel emotioneel om te luisteren naar die twee sterke vrouwen. En wat deed Farage? Hij verliet het halfrond en stond te lachen in de wandelgangen. Beschamend.
U bent ook een jeugdvriend van de Britse minister van Buitenlandse Zaken Boris Johnson.
GARDNER: Ik ken Boris al dertig jaar. We zaten samen op school en ik zag hem vaak in Brussel toen hij er als journalist werkte.
Hij had een brexit kunnen voorkomen door voor het remain-kamp te kiezen.
GARDNER: U hebt gelijk. Boris is een verstandig man en ik was erg teleurgesteld in zijn keuze.
Is hij een opportunist?
GARDNER: Daar ga ik niet op antwoorden. Er rust nu veel verantwoordelijkheid op zijn schouders. Ik sprak ‘m onlangs nog, en ik raadde hem aan om de brexitonderhandelingen zo rationeel mogelijk aan te pakken. Ik heb de indruk dat het er nu te emotioneel toegaat.
Wat was zijn antwoord?
GARDNER: Ongeveer hetzelfde als wat hij in de media vertelt: dat de EU er volgens hem opuit is om het Verenigd Koninkrijk te straffen omdat het uit de Unie stapt. Maar dat klopt niet. De Unie heeft een duidelijke strategie, namelijk de instellingen niet verder laten ondermijnen. De Europese Commissie kan met het Verenigd Koninkrijk geen deal sluiten die nadelig is voor de resterende lidstaten, want dan zouden anderen het Britse voorbeeld volgen. Ik heb Boris verteld dat ik onder de indruk ben van de ernst van de EU-onderhandelaars voor de brexit. Ik ken Michel Barnier en Didier Seeuws goed, dat zijn briljante onderhandelaars die zich constructief opstellen.
Als de EU tijdens de brexitonderhandelingen de Britten te hard aanpakt, dreigt Theresa May ermee om van het Verenigd Koninkrijk een belastingparadijs te maken.
GARDNER: Ik denk dat het blufpoker is om te zeggen dat het Verenigd Koninkrijk ‘een nieuw Singapore’ kan worden. Europa is te belangrijk voor de Britten. 44 procent van de Britse handel gaat naar Europa. Omgekeerd gaat 8 procent van de Europese handel over het Kanaal.
2017 kan een ‘make or break’-jaar worden voor Europa vanwege de verkiezingen in Nederland, Frankrijk, Denemarken en Duitsland.
GARDNER: Vooral de Franse verkiezingen van 7 mei zijn belangrijk. De populisten zullen er wel kiezers winnen, maar zullen ze genoeg winnen om voor een breuk te zorgen? Ik betwijfel of de Europese Unie kan overleven zonder Frankrijk. Het is bijna niet voor te stellen dat Marine Le Pen van het FN de volgende president van Frankrijk wordt. Maar dat dachten we van Donald Trump ook.
Moet de politieke elite zich niet onberispelijk gedragen als ze wil winnen van de populisten? Dus niet aan belangenvermenging doen, of familieleden betalen met belastinggeld om niets te doen?
GARDNER: U hebt volkomen gelijk. Dat is onaanvaardbaar. De politieke zeden moeten worden opgekrikt. De politieke taal is te agressief en te vulgair geworden. Politiek is geen entertainment.
Federica Mogherini, de vertegenwoordiger van Europa voor Buitenlandse Aangelegenheden, vreest dat Rusland de verkiezingen in Europa op dezelfde manier zal proberen te manipuleren als de Amerikaanse.
GARDENER: Ik denk dat dit een legitieme angst is. Ik zag hoe Rusland de discussies over TTIP in de verkeerde richting probeerde te sturen. Rusland doet dat onder meer via de tv-journaals van Russia Today, waar de waarheid bewust geweld wordt aangedaan. Ze hebben nu al uitzendingen in het Engels en het Frans, en daar komen er snel nog andere bij. Er zijn bovendien aanwijzingen dat ze financiële steun geven aan extremistische organisaties in Europa.
Wat kan of moet het antwoord van Europa zijn?
GARDNER: Ik denk niet dat contrapropaganda het beste antwoord is, maar de Europese instellingen moeten hun boodschap wel beter verspreiden.
U bent een voorstander van het behoud van zware sancties tegen Rusland?
GARDNER: Heel zeker. Het is voor mij ondenkbaar om die sancties op te heffen of te verzwakken, wat Donald Trump suggereerde tijdens de verkiezingscampagne. Ik denk ook niet dat het zal gebeuren.
Is het toeval dat precies nu de vijandelijkheden opnieuw opflakkeren in Oost-Oekraïne?
GARDNER: Dat weet ik niet, maar een beetje gokken in de aanloop naar belangrijke verkiezingen is Poetin niet vreemd. Hij beseft ook goed dat de belangstelling van de Europese leiders voor het Oekraïense conflict afneemt. Misschien hoopt hij daarvan te profiteren.
Door MICHEL VANDERSMISSEN, foto’s JELLE VERMEERSCH
‘Een impeachment zal de VS verder verscheuren en van Donald Trump een martelaar maken.’
‘In tegenstelling tot wat sommigen in Europa denken, zitten er in de regering-Trump wél enkele knappe koppen.’
‘TTIP is niet dood. Over enkele maanden zullen de experts buiten het zicht van de camera’s weer aan tafel zitten.’
‘Het idee dat we onszelf rijk zullen maken door de grenzen te sluiten en voor protectionisme te kiezen, is te gek voor woorden.’
