‘Europa pleegt een genocide op de Middellandse Zee’

LEOLUCA ORLANDO: 'Er zijn hier geen migranten. Het stadsbestuur benoemt elke migrant de dag dat hij aankomt meteen tot ereburger.' © BelgaImage

Jarenlang bestreed Leoluca Orlando de maffia, nu vecht de flamboyante burgemeester van Palermo voor een genereus vluchtelingenbeleid. ‘De verblijfsvergunning is de nieuwe doodstraf.’

De Siciliaanse hoofdplaats Palermo, de op drie na grootste stad van Italië, staat te boek als maffiahoofdstad. Die reputatie heeft ze te danken aan de loden jaren tachtig en de bloedige jaren negentig, toen de cosa nostra er oppermachtig was. Na de spectaculaire moorden op de antimaffiarechters Giovanni Falcone en Paolo Borsellino in 1992, schreven de plaatselijke kranten dat Leoluca Orlando de volgende zou worden: de linkse christendemocraat had zich als politicus altijd krachtig tegen de maffia gekeerd. Orlando, die in de jaren tachtig al eens burgemeester was, kreeg de raad om uit de politiek te stappen en onder te duiken, maar sloeg die in de wind. In 1993 werd hij de eerste openlijke antimaffiaburgemeester van Palermo. Hij intro- duceerde onder meer antimaffiaprogramma’s in de scholen, en hij investeerde zwaar in hedendaagse cultuur en in de restauratie van het historische centrum. ‘De Palermitanen moeten weer trots worden op hun stad’, zo redeneerde Orlando. ‘Ze moeten zich Palermo opnieuw toe- eigenen.’

In 2012 begon Orlando, na een onderbreking van twaalf jaar, aan een nieuwe ambtstermijn als burgemeester. De maffia is in Palermo niet uitgeroeid, maar haar macht en invloed is wel sterk afgenomen. De opvang van de migranten, die soms per duizenden tegelijk in Sicilië arriveren, is vandaag Orlando’s eerste zorg.

Vlak voor ons gesprek ontvangt Leoluca Orlando een groep scholieren in het Palazzo delle Aquile, het indrukwekkende vijftiende-eeuwse paleis waar het stadsbestuur huist. De burgemeester drukt hun op het hart dat ze hun ouders moeten opvoeden. ‘Kinderen die thuis vertellen dat hondenpoep in een zakje hoort, dat is veel effectiever dan een agent op elke straathoek’, zegt hij. Op het einde van het bezoek krijgt elke elfjarige een gesigneerd exemplaar van het Charter van Palermo, dat Orlando schreef in zijn hoedanigheid van jurist. Het is een gloedvol pleidooi om internationale mobiliteit als ‘onvervreemdbaar mensenrecht’ toe te voegen aan de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens.

Orlando is een kleurrijk figuur. Naast politicus en professor is hij een gelauwerd acteur in Duitsland. Atypisch voor een Italiaan: het kan hem niet veel schelen dat voetbalclub Palermo er wederom niets van bakt in de Serie A. Hij is een groot liefhebber van American football en voorzitter van de Italiaanse Americanfootballfederatie. En terwijl antimigrantenpolitici zich al rijk rekenen in Europa, slaapt deze burgemeester met een iPad onder zijn hoofdkussen, zodat hij zich op elk moment van de nacht naar de haven kan reppen om vluchtelingen en gelukzoekers uit Afrika en de rest van de wereld met open armen te ontvangen.

Is de instroom van migranten sterk toegenomen sinds de Europese Unie een deal heeft gesloten met Turkije en de Balkanroute heeft geblokkeerd?

LEOLUCA ORLANDO: Ja. Italië is momenteel zowat de enige poort van Europa, de enige EU-lidstaat die migranten bij hun aankomst opvangt. De overeenkomst met Turkije werkt niet. De voorbije twee jaar zijn er 400.000 migranten op dit eiland aangekomen. En toch is in die tijd niet één geval van racisme gerapporteerd. Die mensen zijn hier welkom. Maar er is een immens contrast tussen de houding van Sicilië en die van de rest van Europa.

U vindt dat het recht op mobiliteit een mensenrecht moet worden, net zoals het recht op asiel.

ORLANDO:In het migratiedebat heb je grofweg twee benaderingen, die allebei heilloos zijn. Voorstanders van migratie maken er op de eerste plaats een humanitaire kwestie van: migranten moeten worden gered. Tegenstanders zien migratie vooral als een veiligheidsvraagstuk. Beide benaderingen missen de essentie: mensen hebben het recht om te bepalen waar ze willen leven, en het recht om niet gedood te worden of om te komen door honger. Alleen zo’n juridische benadering doet de menselijke waardigheid recht aan. De Universele Verklaring van de Rechten van de Mens is hypocriet. Ze stelt dat iedereen het recht heeft om zijn land te verlaten. In praktijk komt dat neer op het recht om op zee te sterven.

Hebben uw dagelijkse ervaringen als burgemeester van Palermo u tot uw inzichten gebracht?

ORLANDO: Aan de universiteit heb ik ook internationale mobiliteit gedoceerd, maar dat bleef altijd abstract. Mijn leven is inderdaad radicaal veranderd de dag dat ik als burgemeester persoonlijk heb kennisgemaakt met de migranten die hier aankomen. Ik weet nu helemaal zeker: zelfs muren houden mensen niet tegen.

U gaat uit zee geredde migranten ook altijd persoonlijk verwelkomen in de haven van Palermo.

ORLANDO: Zodra er een schip aankomt, sta ik op de kade. De sanitaire voorzieningen, de samenwerking tussen het Rode Kruis, Caritas en de stadsdiensten: als het over de eerste opvang gaat, is de haven van Palermo een model van beschaving. Alles is perfect georganiseerd om migranten te onthalen als mensen, niet als criminelen. Ik begroet hen en zeg: ‘Jullie mogen blij zijn dat jullie leven. Denk niet meer aan vroeger, jullie toekomst ligt hier. Vanaf nu wordt alles beter.’ Ik herinner me een jongen die niet reageerde toen ik hem aansprak. Ik begreep niet waarom, en gaf hem mijn visitekaartje met mijn privénummer erop: ‘Bel me alsjeblieft als je iets nodig hebt.’ Uiteindelijk antwoordde hij in perfect Engels: ‘Denkt u nu echt, burgemeester, dat ik blij kan zijn? Ik heb twee broers moeten laten sterven om zelf de oversteek te kunnen overleven.’ Zulke verhalen kennen we uit de kampen van Auschwitz.

Op een dag zal Europa, dat vluchtelingen massaal laat verdrinken in de Middellandse Zee, voor die genocide ter verantwoording worden geroepen. Zelfs zuivere politieke vluchtelingen kunnen hun asielrecht niet volwaardig uitoefenen – dat is crimineel. Een Syriër die recht heeft op asiel maar geen visum heeft, mag geen vliegtuigticket kopen. Hij mag een mensensmokkelaar betalen en zijn leven riskeren. Pas als hij zijn dodentocht heeft overleefd, krijgt hij verblijfsrecht in Europa. Waarom is Europa niet in staat om in twintig belangrijke luchthavens en tien zeehavens politiekantoren te openen waar mensen worden opgevangen die per vliegtuig of boot vanuit Syrië zouden komen? Duizenden en duizenden mensen zijn vermoord – niet gestorven maar vermoord – door die stupiditeit.

Pleit u voor open grenzen?

ORLANDO: De verblijfsvergunning is voor mij de nieuwe doodstraf. Ik wil ze afschaffen, zodat mensen kunnen wonen en werken waar ze willen. Maar ik heb geduld. Tegen de doodstraf hebben we in Europa ook een lange strijd moeten voeren.

De verblijfsvergunning afschaffen is voor u een teken van vooruitgang en beschaving?

ORLANDO:Precies. Om die reden zijn wij hier in Palermo, in tegenstelling tot wat sommigen denken, niet de periferie of de buitengrens maar net het centrum en de toekomst van Europa. De Palermitanen zijn niet de laatsten der Mohikanen, ze belichamen de profetie van een nieuwe wereld.

U hebt makkelijk praten, zullen sommigen zeggen: veel migranten blijven niet in Italië, maar reizen door naar Noord-Europa.

ORLANDO: Dat durf ik te betwijfelen. Ik ben de voogd van liefst 1200 migrantenkinderen die zonder hun ouders in Palermo verblijven. Volgens de Italiaanse wet voert de burgemeester het wettelijke gezag over de minderjarigen die in zijn stad wonen. Ik moet ervoor zorgen dat ze onderdak hebben, te eten krijgen, naar school kunnen en gezondheidszorg genieten. Maar ik klaag daar nooit over. Want als ik protesteer, dan protesteren de Italianen ook. Een burgemeester heeft een belangrijke pedagogische rol te vervullen.

Wat verwacht u eigenlijk van de Europese Unie?

ORLANDO:Ik zou willen dat Europa weer zichzelf wordt. Vandaag is Europa niet langer Europa. Het echte gevaar is niet dat één land uit Europa stapt, maar dat Europa uit Europa stapt. Welke kant zal Europa kiezen: die van de mensenrechten, waarvan het de bakermat is, of die van de populisten, de autoritaire leiders en de financiële macht? Zodra Europa alleen nog een ontmoetingsplaats van bankiers is, zal ik voor een Italiaanse exit pleiten.

We zouden de migranten dankbaar moeten zijn. Zij geven tenminste een menselijk gezicht aan de globalisering, die anders maar een treurige bedoening zou zijn.

In tentenkampen op Sicilië verblijven intussen duizenden migranten die in de Italiaanse landbouw worden uitgebuit. Dat is ook een aspect van die globalisering.

ORLANDO: De maffia verdient grof geld aan mensen zonder verblijfsvergunning. Zowel wanneer ze vanuit Libië naar Europa worden gesmokkeld, als wanneer ze in Europa zijn aangekomen. Die mensen moeten natuurlijk érgens wonen. Ze moeten een appartement kunnen huren zonder een huurwaarborg te moeten betalen. Ze willen werken, maar dat kan alleen in het zwart en vaak voor een hongerloon. Het is moderne slavernij, dat zult u mij niet horen ontkennen. Maar die slavernij is het gevolg van ons absurde migratiebeleid.

Ik kan alleen maar zeggen dat ik mijn leven heb gewijd aan de strijd tegen de slavernij van de maffia. Daardoor ben ik nog altijd in levensgevaar. Ik ga nooit zonder lijfwachten de deur uit. Ik weet niet wat het betekent om ‘zomaar’ een koffie te gaan drinken of naar de film te gaan. Jouw landgenoot Jan Hoet was een goede vriend van me. Maar toen hij in 1992 – het jaar dat de onderzoeksrechters Falcone en Borsellino zijn vermoord – Documenta cureerde in het Duitse Kassel, heeft hij me met aandrang gevraagd om weg te blijven. Anders had hij de tentoonstelling een dag van tevoren moeten afsluiten en door de politie extra laten beveiligen.

Hoe gaat uw gezin met die dreiging om?

ORLANDO: Mijn familie leeft teruggetrokken. De maffiosi weten uiteraard wie mijn echtgenote is, maar ze is geen publiek figuur en heeft daardoor geen symbolische waarde. Haar iets aandoen zou zinloos zijn. Hetzelfde geldt voor mijn dochters. Een van hen woont in Parijs. Op 13 november 2015, de avond van de aanslagen, had ze in de Bataclan moeten zijn. Ze leeft nog omdat ze te lang in het appartement van een vriend is gebleven. Toen ze bij de concertzaal aankwam, was de schietpartij al aan de gang. Ik was die avond op een filmfestival in Duitsland voor de vertoning van een film waarin ik meespeel. Ze belde me op. ‘Papà, tutto bene’, zei ze, en ik hoorde de geweerschoten door haar telefoon. (krijgt tranen in zijn ogen)

Ik heb zelf voor de OESO gewerkt in Parijs. Migranten wonen daar in gettoachtige banlieues. Dat creëert enorme veiligheidsproblemen. Als zich onder de migranten een moslimterrorist of iemand met slechte bedoelingen bevindt, gaan andere moslims niet naar de politie. Anne Hidalgo is een briljante burgemeester, maar als ze niets verandert aan het lot van de migranten, is Parijs ten dode opgeschreven. Frankrijk was ooit een model als het over de mensenrechten ging. Als ik vandaag met mijn Franse vrienden praat, zeg ik hun dat ik me voor hun land schaam.

Gaat het in Palermo anders toe?

ORLANDO:Onze moslims bellen naar de burgemeester als iemand bijvoorbeeld tegen het Westen tekeergaat. Iedereen heeft mijn nummer. Ik verwittig dan de politie, die de zaak onderzoekt. Een tijd geleden hebben migranten zelfs per ongeluk een politie-informant aangegeven, omdat die zich verdacht gedroeg. (lacht) Ik zei tegen de politie: ‘Volgens de moslims van Palermo is er iemand aangekomen die mogelijk een terrorist is.’ ‘Welnee,’ antwoordde de politie, ‘dat is Ahmed, een van onze vertrouwenspersonen.’ En acht winkeliers uit Bangladesh hebben er samen met het stadsbestuur en de politie voor gezorgd dat tien Palermitanen die pizzo of beschermingsgeld eisten, zijn aangehouden. Waarom bellen die moslims mij? Omdat ze weten dat Palermo ook hún stad is. Er zijn hier geen migranten. Het stadsbestuur benoemt elke migrant de dag dat hij aankomt meteen tot ereburger.

Hebben migranten ook stemrecht in Palermo?

ORLANDO: Neen, dat is jammer genoeg een nationale bevoegdheid. In afwachting van een wetswijziging is Palermo wel de enige stad in de wereld die een gemeenteraad van migranten heeft, die allemaal rechtstreeks en democratisch verkozen zijn. De raad vertegenwoordigt de migrantengemeenschap en adviseert het stadsbestuur. Hij telt 21 leden, onder wie 9 vrouwen, en de huidige voorzitter is ook een vrouw. Kom daar maar eens om, in de Italiaanse politiek. (lacht) De dag dat de vorige voorzitter van de raad, Adam, een dokter uit Palestina, in het plaatselijke ziekenhuis aan de slag kon gaan, heb ik tegen de pers gezegd: ‘Ik ben blij dat hij de baan heeft ingepikt van een incompetente Palermitaanse dokter die werd gesteund door een incompetente Palermitaanse politicus.’ Italië heeft migranten nodig om ervoor te zorgen dat verdienste de doorslag geeft, en niet langer vriendjespolitiek.

Is Palermo ingrijpend veranderd onder invloed van de recente migratie?

ORLANDO: Eeuwenlang is Palermo een stad van migranten geweest. In onze architectuur vind je invloeden van Arabieren, Normandiërs, Romeinen en Byzantijnen. Die mix van stijlen is uniek. Maar een groot stuk van de negentiende en de twintigste eeuw was dit een stad zonder migranten. In die tijd zat de cosa nostra, die tegen vreemdelingen is gekant en ze zelfs niet als killers wil gebruiken, in de regionale regering van Sicilië en op de stoel die ik nu bezet. Al mijn voorgangers waren de beste maatjes met de maffia. Tot mijn dertigste heb ik in Palermo nooit een Afrikaan gezien. De enige migranten in mijn jeugd waren Duitse kindermeisjes die inwoonden bij adellijke families. Ik ben door zo’n Fräulein opgevoed. De dag dat ik burgemeester werd en de maffia het stadsbestuur kwijtspeelde, was de dag dat migranten opnieuw welkom waren.

U hebt weleens gezegd dat Palermo geen Europese stad meer is.

ORLANDO: Duits is mijn tweede taal, maar Palermo is Frankfurt niet. Het is een Midden-Oosterse stad, geen Europese. Stel je voor dat Beiroet of Istanbul in Europa zou liggen, en je hebt Palermo.

Kijk, ik ben vereerd dat ik de vriend was van padre Giuseppe ‘Pino’ Puglisi. Die priester van een kleine parochie is in 1993 voor zijn kerk doodgeschoten, omdat hij zich openlijk tegen de maffia had uitgesproken en een opvangcentrum voor kinderen had geopend. De maffia was banger van die invloedrijke lokale priester dan van de politie. Pino Puglisi is in 2013 zalig verklaard door paus Franciscus. Daar ben ik trots op. Net zoals ik er trots op ben dat mijn stad sinds enkele jaren de grootste gaypride van Zuid-Europa organiseert. Door bijvoorbeeld de rechten van lgbt’ste erkennen, geven we de maffieuze criminelen het signaal dat wetteloosheid hier niet langer heerst. En dat mensenrechten de rode draad zijn.

Palermo leeft niet meer onder het juk van de maffia, maar dood en begraven is ze daarmee nog niet.

ORLANDO: Natuurlijk niet. De maffia is een ‘normale’ criminele organisatie geworden: dáár zit het grote verschil. De maffia is in Palermo op dezelfde manier bij de mensenhandel betrokken als in Parijs, Madrid of Berlijn.

We hebben als bestrijders van de Siciliaanse maffia een lange weg afgelegd. Mijn kompaan Sergio Mattarella, met wie ik samenwerkte aan de universiteit, is vandaag president van Italië. Zijn oudere broer Piersanti Mattarella was mijn vaders assistent aan de universiteit en regionaal president van Sicilië toen hij in 1980 door de maffia werd vermoord. Ik was zijn juridisch raadgever. Ik zie ons nog staan bij Piersanti’s dode lichaam aan de Via Libertà: zijn broer Sergio, ikzelf, en Pierro Grasso, de jonge openbaar aanklager van Palermo. Vandaag bekleedt Sergio het hoogste ambt van het land, is Pierro Grasso de gerespecteerde voorzitter van de Italiaanse Senaat, en ben ik burgemeester van Palermo. De dag van Sergio’s verkiezing als president heb ik hem opgebeld: ‘Sergio, mission accomplished!’(lacht) We hebben er goed aan gedaan om in de politiek te gaan. Ik voer nu een andere strijd – die tegen de verblijfsvergunning – maar uiteindelijk is dat net zo goed een strijd tegen de maffia.

Wie zijn uw bondgenoten?

ORLANDO: Op de eerste plaats: paus Franciscus. Zoals u weet, is hij de eerste jezuïet die paus is geworden. Ik ben ook een oud-leerling van de jezuïeten. Meer nog: ik ben de jezuïetenleerling met de beste eindexamenresultaten uit de geschiedenis van de orde in Italië. (lacht) Daarom heeft Federico Lombardi, de woordvoerder van de paus, een kennismaking met Franciscus georganiseerd – ik heb hem sindsdien al vaak ontmoet. Die eerste keer heb ik hem gezegd: ‘Bedankt, Franciscus. Door jouw verkiezing kunnen we eindelijk frisse lucht ademen in de kerk. Jarenlang is alleen stank uit het Vaticaan gekomen.’ Waarna hij mij een kus gaf.

Bondskanselier Angela Merkel is een van de enige Europese leiders die een genereus vluchtelingenbeleid hebben gevoerd. Is het toeval dat zij ook christelijk is geïnspireerd?

ORLANDO: Misschien speelt religieuze inspiratie een rol, ja, maar God heeft voor mij vele namen. Haar aanpak van het migrantenvraagstuk siert Angela Merkel in elk geval. Alleen is het jammer dat ze halverwege rechtsomkeert heeft gemaakt. Je mag het spel van de populisten niet meespelen. Net door campagne voor een genereus opvangbeleid te voeren, ben ik in Palermo met 74 procent van de stemmen verkozen.

Nu ik het erover heb: het onderscheid tussen politieke en economische vluchtelingen is volgens mij ook niet houdbaar. Wie riskeert te sterven door oorlog of vervolging heeft recht op asiel, maar wie riskeert om te komen van honger mag er niet in. Waarom?

Omdat de antimigrantenpartijen – ook in Italië, met de Lega Nord – nu al de wind in de zeilen hebben?

ORLANDO: De werkloosheid ligt hoog in Palermo. Maar de werklozen die tegen de burgemeester demonstreren, zeggen nooit: ‘Het is niet eerlijk dat die zwarte werk heeft en ik niet.’ Mensen zijn niet van nature racistisch. Migranten creëren bovendien economische rijkdom.

En daarbij: de meeste Duitsers en Italianen waren ook voor Hitler en Mussolini, maar daarom hadden ze nog geen gelijk. In een democratie moet je respect hebben voor de meerderheid, maar de meerderheid heeft niet noodzakelijk de waarheid in pacht.

Slotvraagje: u bent verre familie van onze koningin Paola?

ORLANDO:(lacht) Jazeker. Ik ben de neef van de vrouw van haar broer. Toen ik nog in het Europees Parlement zat, ging ik nu en dan bij haar en Albert dineren. De verjaardag van Paola vergeet ik ook nooit meer. Op 11 september 2001 hadden we met een groep vrienden en familieleden in een villa nabij Trapani een feest voor haar georganiseerd. Eerst kon de koning niet komen. Hij was gevallen, denk ik. Vervolgens kwam het nieuws van de aanslagen in de Verenigde Staten, en besloot Paola om ook in België te blijven. Het is dus een verjaardagsfeest zonder jarige geworden, al kwam er die dag van vieren natuurlijk ook niet veel meer in huis.

Door HAN RENARD, foto’s FRANCO LANNINO

‘Volgens de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens heeft iedereen het recht om zijn land te verlaten. In de praktijk komt dat neer op het recht om op zee te sterven.’

‘Ik heb mijn leven gewijd aan de strijd tegen de maffia. Daardoor ben ik vandaag nog altijd in levensgevaar. Ik ga nooit zonder lijfwachten de deur uit.’

‘Palermo is de enige stad in de wereld die een gemeenteraad van migranten heeft. Hij telt 21 leden, onder wie 9 vrouwen. Kom daar maar eens om, in de Italiaanse politiek.’

Reageren op dit artikel kan u door een e-mail te sturen naar lezersbrieven@knack.be. Uw reactie wordt dan mogelijk meegenomen in het volgende nummer.

Partner Content