Grenzen zijn een bron van negatieve identiteit geworden, stelt JONATHAN HOLSLAG vast. Maar er is een positief patriottisme mogelijk, waardoor we baas in eigen hoofd kunnen blijven.
Er is iets verschrikkelijk pervers aan de nieuwe hang naar grenzen. We willen onze grenzen terug, zeggen we, om opnieuw tegemoet te komen aan het wijdverbreid verlangen naar geborgenheid, eigenheid en identiteit. De Nederlandse schrijver Paul Scheffer pleit in zijn laatste boek voor grenzen als een afbakening van de deugden van een samenleving. Dat is op zich een hele begrijpelijke en vooral menselijke verzuchting. Maar laten we eerlijk wezen: met de bevoegdheden die zich nog binnen onze nationale grenzen situeren, doen we nét het tegenovergestelde.
We laten de belangrijkste bron van eigenheid, onze cultuur, verkommeren en geven ons gedwee over aan een zielloze monocultuur. Steden transformeren in monoculturen van prefab, ons platteland in monoculturen van de agro-industrie en onze winkelrekken in monoculturen van merken. Zelfs onze slaapkamers worden geregeerd door de onsentimentele monocultuur van de porno-industrie – overal ter wereld dezelfde standjes. Daar staan we dan met onze grenzen, met onze bevoegdheden en met ons pleidooi voor zelfbeschikking en nationalisme.
Grenzen zijn vaak niet meer dan een schaamlapje voor het onvermogen om de eigenheid vorm te geven. Het territoir van deugden is een territoir van zwakte geworden, een reservaat voor mensen wiens patriottisme zich beperkt tot scheldtirades op Facebook. Dat is het patriottisme van een samenleving in verval. Grenzen functioneren als een bron van negatieve identiteit en niet als een bron van verbeelding, fierheid en creativiteit.
Maar er bestaat ook een positief patriottisme. Kosmopolieten mogen misschien gruwen van dat idee, want creativiteit kan gestimuleerd worden in wereldwijde netwerken. Toch botst dat globaliseringsideaal op een realiteit waarbij de grote meerderheid van de mensen een zeer lokaal leven leidt. Daardoor bestaat er een behoefte aan veiligheid en geborgenheid.
Grenzen hoeven niet exclusief te zijn. Ze kunnen uiting geven aan bijzondere waarden en aspiraties. Veel liberale omwentelingen werden op gang getrokken door patriotten die binnen hun samenleving nieuwe dingen in gang wilden zetten. Zo streden de verlichtingsdenkers tegen de repressieve monarchieën die Europa domineerden en waren er de baanbrekende industriëlen in het negentiende-eeuwse Pruisen.
Een positief patriottisme hoeft niet ten koste te gaan van Europa. De voorbije eeuwen werd succes geïdentificeerd met grondbezit en later met zware industrie. Dat leidde tot argwaan in buurlanden en tot oorlog, maar vandaag hoeft het niet meer zo te zijn. We kunnen zowel streven naar culturele diversiteit én een aantal Europese basiswaarden onderschrijven, op sociaal vlak of op het gebied van de politieke vrijheid. Europa kan het speelveld worden waar samenlevingen vanuit hun rijkdom met elkaar kunnen wedijveren, zonder hun gezamenlijke realisaties uit het verleden te vernietigen en zonder door externe rivalen uiteen gespeeld te worden. Eenheid in verscheidenheid. Patriottisme kan betekenen dat we de ambitie koesteren om onze onmiddellijke omgeving zo sterk mogelijk te maken, maar ook dat we ons als een blok achter Europese kernwaarden scharen als die bedreigd worden.
Maar dat vereist dat we in de lidstaten, de regio’s, de provincies, de steden en zelfs in de dorpen opnieuw inzetten op een positieve identiteit. We zouden onze taal, erfgoed, aardrijkskunde en natuur moeten koesteren om van daaruit de toekomst te veroveren. Een pleidooi voor patriottisme is dus geen pleidooi voor protectionisme of behoudsgezindheid. Het gaat erom de samenleving sterk te maken, een aantrekkelijke bestemming te zijn voor bezoekers uit de rest van de wereld en diezelfde wereld met vertrouwen tegemoet te treden. Het gaat er ook om eigenzinnig te blijven, want patriottisme en zelfbeschikking zijn bovenal het vermogen om baas te blijven in eigen hoofd.
We geven ons over aan een zielloze monocultuur van dezelfde merken in de supermarkt en dezelfde standjes in de slaapkamer.
