De sterkste Pool: Jaroslaw Kaczynski droomt van een ‘vierde republiek’

Poznan: Tienduizenden mensen protesteren tegen wat de oppositie de 'aanslag op de democratie' noemt. © .

Tot verrassing van velen gebruikte de Poolse president Andrzej Duda zijn veto tegen de door de regering geplande justitiehervorming. Daarmee is de discussie nog niet beslecht. Tenslotte is niet Duda, maar wel Jaroslaw Kaczynski de sterkste man in Polen. Portret van een nationale mythe.

Het centrum van de Poolse macht bevindt zich niet in het parlement in Warschau en ook niet in het presidentieel paleis, maar in een eigenaardig gebouw zonder ramen dat eerder op een parkeergarage lijkt. Het ligt niet ver buiten het centrum van Warschau, nog net in het zicht van de vele nieuwe wolkenkrabbers van glas en staal. Elke ochtend wordt Jaroslaw Kaczynski met een dienstwagen opgehaald aan zijn woning in het stadsdeel Zoliborz en naar de Nowogrodzkastraat gebracht. Behalve een sushirestaurant, een copyshop en een verzekeringsmaatschappij vind je daar ook het hoofdkwartier van Kaczynski’s regeringspartij Recht en Rechtvaardigheid (Prawo i Sprawiedliwo, PiS).

De partijleider maakt gebruik van een aparte ingang. Een staf van jonge medewerkers voorziet hem ’s morgens van boeken, kranten en prints – hij leest alleen Pools. Vanaf de middag komen donkere limousines voorgereden in de Nowogrodzka, met ministers of de president van de Nationale Bank, om richtlijnen en adviezen te krijgen.

Jaroslaw Kaczynski bekleedt geen officiële overheidsfunctie, maar is in Warschau toch de onbetwiste machthebber. Samen met zijn intussen overleden tweelingbroer Lech richtte hij in 2001 de PiS op, die ze twee keer een verkiezingsoverwinning bezorgden. Kaczynski droeg in 2015 Andrzej Duda, toen nog een onbekend EU-parlementslid, voor als presidentskandidaat voor de PiS – met succes. De partijvoorzitter castte ook eerste minister Beata Szydlo. Duda en Szydlo werden tot voor kort beschouwd als zijn willige dienaren.

Besmeur de vrome herinnering aan mijn broer niet met jullie achterbakse smoelen. Jullie hebben zijn dood veroorzaakt

Jaroslaw Kaczynski

Vanuit zijn privévertrekken in de Nowogrodzkastraat heeft Kaczynski Polen tot een probleemgeval in de EU gemaakt – uitgerekend Polen, dat onder de liberale regering van Donald Tusk jarenlang het schoolvoorbeeld onder de nieuw toegetreden landen was. De nationalist Kaczynski ziet de EU blijkbaar eerder als geldmachine dan als solidaire gemeenschap waar ook Polen toe moet bijdragen. Het ooit uiterst pro-Europese Polen zou onder zijn leiding wel eens voor een vertrek uit de EU kunnen kiezen.

De regering neemt nu al consequent afstand van de belangrijkste Europese waarden. Ze heeft het hooggerechtshof uit zijn macht ontzet en haar mannetjes geïnstalleerd aan de top van de openbare omroep, in de belangrijkste overheidsbedrijven en de inlichtingendiensten. Bij de hervorming van het justitieapparaat is het de bedoeling dat het parlement zelf, samen met de president, rechters kan benoemen, tot in de hoogste echelons – terwijl dat nu door onafhankelijke instanties gebeurde.

Vorige week keurde het parlement de justitiehervorming goed. Die gaat nu nog naar de senaat en moet uiteindelijk door president Duda worden ondertekend. Tot verrassing van velen kondigde hij begin deze week aan dat hij zijn veto tegen de wet zal gebruiken, onder meer omdat de hervorming van het Hooggerechtshof hem te ver gaat. Duda verwacht dat het parlement binnen twee maanden met een aangepaste versie van de wet komt.

De Europese Commissie noemt de geplande Poolse hervorming van justitie een ‘systematische bedreiging voor de rechtsstaat’. Ze dreigt met de intrekking van het Poolse stemrecht, maar heeft niet echt een stok achter de deur. De juridische controleprocedure daarvoor, die vorig jaar werd opgestart, is vastgelopen. De intrekking van het stemrecht zou sowieso alleen mogelijk zijn door een eenparig besluit. En Hongarije, waar premier Viktor Orban ook geen liefhebber van de liberale democratie is, heeft laten weten dat het een dergelijke maatregel nooit zal goedkeuren.

Ook in Polen zelf is er de voorbije dagen door tienduizenden mensen geprotesteerd tegen wat de oppositie de ‘aanslag op de democratie’ noemt. Maar de PiS komt daardoor nauwelijks in gevaar. De protesten beperken zich tot de grootsteden, in nationale peilingen staat de partij nog steeds duidelijk aan de leiding. De Poolse economie blijft stijgen, in het eerste kwartaal alleen al met meer dan vier procent. De belastinginkomsten zijn sterk toegenomen sinds de PiS aan de macht is.

Vierde republiek

Voor Kaczynski is de justitiehervorming maar een eerste stap. Hij droomde altijd al van een ‘vierde republiek’, een autoritaire staat die de huidige derde republiek moet vervangen. In het parlement vreest de liberale oppositie dat de regering de democratie weer gedeeltelijk terug wil draaien en dat ongewenste verkiezingsresultaten door een niet-onafhankelijke justitie ter discussie zullen worden gesteld. Er bestaan aanwijzingen dat de PiS het kiesreglement wil veranderen, zodat ze nog jarenlang elke verkiezing kan winnen. Sterk verstedelijkte kieskringen, waar de PiS traditioneel zwak staat, zouden met landelijke gebieden kunnen worden uitgebreid, zodat de meerderheid verschuift.

Jaros?aw Kaczynski heeft geen officiële overheidsfunctie, maar is toch de onbetwiste machthebber.
Jaros?aw Kaczynski heeft geen officiële overheidsfunctie, maar is toch de onbetwiste machthebber.

Het volgende wat de regering zou kunnen aanpakken zijn de mediabedrijven. ‘Hernationalisering’ is het motto van de PiS. Zo kunnen internationale uitgeverijen bij wet worden verboden.

Kaczynski is kloek gebouwd en heeft een rond en altijd wat beteuterd gezicht. Emoties laat hij meestal niet blijken. Maar vorige week liet hij zich in al zijn woede zien. In het debat over de hervorming van justitie had een liberaal parlementslid Kaczynski’s overleden tweelingbroer aangehaald: Lech, die president van Polen was van 2005 tot 2010, kwam zeven jaar geleden bij een vliegtuigcrash nabij de Russische stad Smolensk om het leven. Jaroslaw Kaczynski stormde naar voren en schreeuwde: ‘Besmeur de vrome herinnering aan mijn broer niet met jullie achterbakse smoelen. Jullie hebben zijn dood veroorzaakt, jullie hebben hem vermoord.’ Hieruit blijkt hoezeer hij overtuigd is van complottheorieën. Zijn broer was volgens hem en heel wat partijgenoten niet het slachtoffer van een ongeval, maar van een door Rusland opgezette aanslag, waar ook de toenmalige liberale Poolse regering achter zat.

Lech en Jaroslaw waren ooit het meest bizarre politieke duo in Europa. Ze waren einzelgängers die alleen al om hun fysieke verschijning vaak werden uitgelachen, maar over groot demagogisch talent beschikten en tussen 2005 en 2007 zelfs samen de macht hadden. Na de ramp van Smolensk ging Jaroslaw alleen verder. Wat drijft deze man?

Tijdens een partijcongres in een sobere zaal in Przysucha, zo’n 40 kilometer van Warschau, sprak Kaczynski enkele weken geleden zijn aanhangers toe: ‘Polen is één. We zijn hier samen omdat we gelijke kansen willen voor alle Polen, zowel in de steden als op het platteland.’

Geen volksmenner

Kaczynski is geen bevlogen spreker, geen volksmenner. Hij somt een voor een de namen op van de ministers die hij wil bedanken. Maar alleen voor buitenstaanders klinkt dat saai. PiS-politici spitsen hun oren, want hier worden scores gegeven. Uit de volgorde waarin de namen worden genoemd, blijkt hoe hoog iemand aangeschreven staat.

De partij debatteert niet over inhoudelijke zaken of personeelsbeleid. Het programma schrijft Kaczynski zelf, ook de kieslijsten stelt hij alleen samen. Ideologisch staat hij voor een gulle verzorgingsstaat, een eigenlijk linkse visie die hij verfijnt met een ‘nationalistisch-katholieke saus’, zoals de liberale politicus Leszek Balcerowicz ooit zei.

Kaczynski doet zich voor als beschermer van de kleine man, die hij behoedt voor de zogenaamd ‘pathologische’ gevolgen van het economisch liberalisme na 1989.

Al sinds het begin van zijn politieke carrière verkondigt hij dat niet de grote massa geprofiteerd heeft van de economische groei in het postcommunistische tijdperk, maar wel de vroegere communisten en dissidenten. Die hebben zichzelf de belangrijkste postjes en bedrijven toebedeeld en vervolgens een agressief kapitalistisch systeem ontketend. De gewone Polen zijn door hen in de steek gelaten. Een sterke staat moet de strijd aanbinden met de ‘netwerken’ van toen en de zwaarste uitwassen van deze kille nieuwe economische orde tegengaan. Vandaag klinkt het verkiezingsmotto van de PiS iets minder strijdbaar: ‘dobra zmiana’ – ‘positieve verandering’. De boodschap: de PiS is er om Polen menswaardiger te maken.

De liberale oppositie, die tot 2015 aan de macht was, kan daar momenteel weinig tegenover plaatsen. Haar grote thema is altijd Europa geweest. Samengevat klonk haar opvatting ongeveer zo: als Polen een betrouwbare partner wordt binnen Europa, profiteert iedereen daarvan mee. Maar niet veel mensen geloven dat nog, vooral in de kleinere steden en dorpen op het platteland.

Met zijn broer Lech (rechts): slachtoffer van 'een door Rusland opgezette aanslag'.
Met zijn broer Lech (rechts): slachtoffer van ‘een door Rusland opgezette aanslag’.

De PiS spreekt mensen aan die gefrustreerd zijn omdat het economisch minder snel vooruitgaat dan gehoopt. Het zijn niet de armsten die op de PiS stemmen, maar leden van de middenklasse: gezinnen die geconfronteerd worden met bouwvallige scholen en kleuterklassen, maar ook kleine middenstanders of winkeliers die zich bedreigd voelen door de internationale ketens.

Voor deze kiezers is vooral belangrijk dat de PiS bijvoorbeeld een kinderbijslag van 500 Zloty heeft ingevoerd vanaf het tweede kind en de pensioenleeftijd van 67 jaar weer omlaag heeft gebracht tot 65 jaar voor mannen en 60 jaar voor vrouwen.

Dat de recente justitiehervormingen juridisch betwistbaar zijn, lijkt de meeste partijaanhangers dan weer niet te kunnen schelen. Zij hebben ervaring met het inefficiënte en corrupte juridische systeem van na 1989. Dat maakt duidelijk dat Kaczynski politieke successen boekt omdat hij goed aanvoelt wat leeft onder de bevolking en de zaken aanscherpt. Hij staat bekend als een bescheiden man, die zichzelf wegcijfert voor het welzijn van de Polen. Helemaal anders dan de Hongaarse premier Orban, die zich als een oligarch gedraagt en met glamour omringt.

Maar hoe staat hij tegenover de democratie?

‘Kaczynski houdt van Polen, hij gelooft in God en in de staat’, zegt Michal Kaminski, die ooit voor de PiS in het Europees Parlement heeft gezeten en nu in het Poolse parlement een kleine conservatieve partij vertegenwoordigt. Volgens hem leeft Kaczynski in de diepe overtuiging dat hij de enige is die echt weet wat goed is voor zijn land. Hij is niet principieel tegen de democratie, maar wil niet worden afgeremd door vervelende checks and balances, zoals bijvoorbeeld een hooggerechtshof. ‘De PiS lijkt intern eerder op een sekte dan op een politieke partij’, zegt Kaminski.

Dat blijkt ook uit een gesprek met Ellbieta Jakubiak, die ooit als minister voor Lech Kaczynski heeft gewerkt en na diens dood door Jaroslaw werd ontslagen. Ze heeft zich intussen allang weer met hem verzoend. Ze zegt: ‘Hij had geen keuze, hij moest zich van ons afmaken om de partij bij elkaar te houden.’

Velen in de PiS zijn bereid elke stap van de partijchef te zien als een geniale zet, zelfs als ze er zelf het slachtoffer van zijn.

De positie van machthebber die vanuit zijn privévertrekken in de Nowogrodzkastraat opereert, maakt hem haast onaantastbaar. Als er iets verkeerd loopt, kan hij de schuld op een ander steken.

Eeuwige helden

Door het ongeluk van zijn tweelingbroer is hij een deel van de nationale mythe geworden waar de Poolse rechtervleugel zich aan voedt: de Polen zijn de eeuwige helden en telkens weer het slachtoffer van de Russen en de Duitsers.

De PiS lijkt intern eerder op een sekte dan op een politieke partij

Parlementslid Michal Kaminski

Deze opvatting bepaalt ook Kaczynski’s buitenlandse politiek. ‘Hij begrijpt het principe van de EU niet’, zegt een voormalig PiS-lid. Kaczynski ziet de geschiedenis als één grote wedstrijd tussen landen. En dus ziet hij ook de Europese Unie niet als een gezamenlijk project voor vrede en welvaart. Hij ziet de EU in de eerste plaats als machtsinstrument van de Duitsers.

Uit peilingen blijkt evenwel dat de grote meerderheid van de Polen nog steeds achter Europa staat. Maar diplomaten vrezen dat de steun afbrokkelt. ‘In gesprekken met aanhangers van de PiS merk je dat ze vinden dat de EU zijn beste tijd heeft gehad’, zegt Marek Prawda, zelf Pool en vertegenwoordiger van de Europese Commissie in Warschau. De houding tegenover Brussel wordt steeds negatiever.

PiS-politici zoals minister van Buitenlandse Zaken Witold Waszczykowski, herhalen telkens weer dat het gros van de Europese fondsen toch naar het westen van Europa afvloeit. Als voorbeeld noemt hij Duitse bedrijven die wegen hebben aangelegd of stations hebben gebouwd, terwijl die natuurlijk ook voor werkgelegenheid in Polen hebben gezorgd en belastingen betalen.

De PiS is in ieder geval moeilijk door Brussel onder druk te zetten; en als er sancties volgen, verslechtert dat alleen nog de relatie tussen Polen en de EU. En misschien stelt de regering op een dag het lidmaatschap dan wel ter discussie. Maar misschien is dat niet het beste idee, zoals uit het voorbeeld van Groot-Brittannië blijkt.

© Der Spiegel

President Andrzej Duda wil dat de hervorming van justitie wordt aangepast.
President Andrzej Duda wil dat de hervorming van justitie wordt aangepast.

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content