Wordt Donald Trumps xenofobe en seksistische retoriek ook in Europa het nieuwe normaal? Terwijl de president-elect zich voorbereidt op zijn intrede in het Witte Huis, hopen Europese partijen als het Vlaams Belang en Front National te profiteren van de Amerikaanse ruk naar rechts. ‘De Trumps, Orbans en Poetins van deze wereld komen met frisse, rechtse ideeën. Zij hebben de toekomst.’
Wie zíjn die mensen? Die vraag klonk woensdagochtend negen november in de wandelgangen van haast alle Europese machtscentra. Vrijwel geen enkele Europese leider had rekening gehouden met een overwinning van Donald Trump. Alleen de balsturige Hongaarse premier Viktor Orban was enthousiast. ‘Wat een fantastische wereld. Dit toont aan dat de democratie creatief en innovatief is.’
Opgetogen reageerden in Europa vooral de politieke verschoppelingen. Voormalig UKIP-partijleider en geinponem Nigel Farage, die mee campagne voerde met de Republikeinen, bleek plots de enige Britse politicus die een rechtstreekse lijn had met Donald Trump. Tot afgrijzen van de Britse premier Theresa May was Farage ook de eerste buitenlandse politicus die de president-elect mocht ontmoeten. Terwijl Europese vertegenwoordigers van de traditionele partijen treurden in het hoofdkwartier van de Democraten, vierde de Italiaanse Lega Nord mee in de Trump Tower. Front National-leider Marine Le Pen, die twee medewerkers naar de Trumpcampagne had gedetacheerd, verklaarde het Amerikaanse volk ‘eindelijk vrij’. ‘We zijn president!’ juichte de Alternative für Deutschland (AfD) van Frauke Petry. PVV-leider Geert Wilders sprak de hoop uit dat Trump ook Nederland weer ‘great‘ zou maken. En in eigen land postte Vlaams Belang-kopstuk Filip Dewinter meteen felicitatiebrieven naar Republikeinse hardliners als Sarah Palin, Newt Gingrich en zijn ‘vriend’ Jeff Sessions, die onder Trump minister van Justitie wordt. ‘Binnenkort zijn jullie het die gemarginaliseerd zullen worden’, toeterde Dewinter in de Kamer.
Hebben de Europese bondgenoten van Trump inderdaad reden tot vieren? Minstens de helft van de kiezers houdt er standpunten op na die aansluiten bij rechts-populistische bewegingen, zo blijkt uit onderzoek van de Britse politicoloog David Sanders (University of Essex) in twaalf EU-landen. ‘Het zijn kiezers die kritisch staan tegenover de Europese Unie, migratie en mensenrechten, en die een gespierd buitenlands beleid willen’, verduidelijkt mede-onderzoeker Joe Twyman. ‘Ze stemmen niet noodzakelijk voor extreemrechts, maar hun standpunten sluiten aan bij mensen die wel extreemrechts stemmen.’ De cijfers liegen er niet om: maar liefst 63 procent van de Franse kiezers zou mogelijk op een populistische partij stemmen. Ook in Nederland (55%), Finland (50%), Denemarken (49%), het Verenigd Koninkrijk (48%) en Italië (47 %) schommelt het potentieel voor extreemrechts rond de helft. In Polen ligt het zelfs op 78 procent. ‘Als een politicus of een partij erin slaagt om een belangrijk deel van die kiezers aan zich te binden,’ aldus Twyman, ‘kan dat een serieuze bedreiging voor de gevestigde politieke orde betekenen.’
Bezwaard door zijn oorlogsverleden leek Duitsland lange tijd immuun voor de lokroep van extreemrechts. Daar zou nauwelijks 18 procent van het kiespubliek vandaag vatbaar zijn voor autoritaire ideeën. Amper één op de vier kiezers beschouwt de Alternative für Deutschland als een ‘normale’ partij. Toch zou de AfD volgend jaar als winnaar van de federale verkiezingen uit de stembus kunnen komen. ‘We zijn stilaan een normaal Europees land aan het worden’, zegt politicoloog Fabian Virchow van de Universiteit van Düsseldorf. ‘Zelfs als de AfD niet in de regering raakt, zal haar politieke invloed groeien. Ze nestelt zich steeds meer in het politieke systeem, zoals al het geval is in Berlijn, en dat is verontrustend.’
Holocaust onder foetussen
De trumpiaanse golf rolt richting Europa. Breitbart News, de nieuwswebsite die tijdens de Trumpcampagne ongegeneerd als cheerleader optrad, roeptoetert nu al vanuit Londen over moslims en vluchtelingen. Binnenkort wil hij dat ook gaan doen vanuit Parijs en Berlijn, niet toevallig twee hoofdsteden waar volgend jaar belangrijke verkiezingen op het programma staan.
Breitbart werd in 2007 opgericht door conservatief publicist en ondernemer Andrew Breitbart, die zijn platform schraagde op twee pijlers: ‘pro Israël & pro Freedom‘. Als Breitbart in 2012 overlijdt, geeft zijn opvolger Stephen Bannon het roer een stevige ruk naar rechts. Hij maakt van Breitbart een conservatief parallel universum. Voor wie enkel Breitbart leest, is Barack Obama een moslim die Amerika met migranten wil vullen en een ‘holocaust’ onder foetussen laat aanrichten. De website beweert ook dat voorbehoedsmiddelen vrouwen ‘gek en onaantrekkelijk’ maken, en claimt dat ‘de homolobby’ wetenschappelijk bewijs tegenhoudt dat homoseksualiteit niet aangeboren zou zijn. Die dubieuze beweringen en paranoïde samenzweringstheorieën brengt Breitbart op een uiterst brutale, vuilgebekte toon.
Tijdens de voorverkiezingen lanceerde Breitbart lastercampagnes tegen Jeb Bush, Marco Rubio en Ted Cruz, Trumps voornaamste concurrenten. Tijdens de radio-interviews die Bannon van Trump afneemt, fluistert hij Trump de antwoorden net niet in. In augustus stapt Bannon ook echt aan boord, om de dan kwakkelende campagne van Trump een doorstart te geven. Zijn effect laat zich meteen gelden, zegt Cas Mudde, die over extreemrechts in Europa doceert aan de Universiteit van Georgia. ‘Op slag werd de campagne populistischer en kwamen ook linksere thema’s aan bod. Plots ging het minder over Trump en meer over de bezorgdheden van de gewone man. Bannon voelt aan wat de Amerikaan denkt.’
Bannon toonde zich alvast enthousiast over Frankrijk en noemde als ‘nieuwe rijzende ster’ Marion Maréchal-Le Pen, níét haar nicht en FN-voorzitster en presidentskandidate Marine. Maréchal zit op de veel hardere lijn van partijoprichter Jean-Marie Le Pen, die door dochter Marine uit de partij werd gezet. Die benadering zegt veel over Bannons persoonlijkheid, zegt Christopher Dickey, een Amerikaanse buitenlandexpert die in Parijs voor nieuwswebsite The Daily Beast werkt. ‘Hij verkiest Marion enkel omdat ze knapper en jonger is dan Marine. Hij is een dirty old man die graag onrust stookt.’
Het is maar de vraag of de stijl van Breitbart ook in het Duitse politieke klimaat kan werken. Er zijn al dergelijke sites actief, bevestigt Virchow, al ziet hij ook obstakels. ‘De seksistische praat die Breitbart eigen is, zou in Duitsland moeilijker aanslaan. Al hebben we het effect van zo’n discours bij Trump ook onderschat. Ook hier doen AfD’ers racistische en homofobe uitspraken, maar toch blijft de partij groeien.’
In Nederland, waar Geert Wilders hoge toppen scheert in de peilingen, bestaat er al iets wat lijkt op Breitbart: GeenStijl.nl. Die site beschrijft zichzelf als ’tendentieus, ongefundeerd en nodeloos kwetsend’. Op GeenStijl is Geert Wilders gewoon ‘Geert’ en aftredend Europees Parlementsvoorzitter Martin Schulz een ‘EU Feldwebel‘. In Vlaanderen start Jonas Naeyaert, voormalig woordvoerder van de Vlaamse Volksbeweging en medewerker van het satirische Vlaams-nationalistische weekblad ’t Pallieterke, vanaf 8 december de webstek Sceptr, waarmee hij de ‘ideologische vooringenomenheid’ van de mainstream media wil tackelen.
Betere relaties met Poetin
Is het moment van Europees extreemrechts aangebroken? ‘De strijd is nog niet gestreden, maar we staan er beter voor dan ooit’, zegt Bruno Gollnisch, Europees Parlementslid voor FN. Zijn partij is net als Trump gekant tegen massa-immigratie en globalisering. Bovendien pleit ook het FN, dat financiële steun krijgt van Rusland, voor betere relaties met Poetin. ‘Trump heeft onze militanten een boost gegeven omdat hij erin is geslaagd te winnen van de politieke en financiële elite, zonder hulp van de mainstream media.’
De president in Frankrijk wordt rechtstreeks gekozen, een niet te onderschatten voordeel ten opzichte van parlementaire systemen zoals in België of Nederland. In 2002 haalde Jean-Marie Le Pen met Gollnisch als campagneleider de tweede ronde van de presidentsverkiezingen. Onder de slogan ‘votez escroc, pas facho‘ riep de linkerzijde toen op om voor de bedrieger (escroc) Jacques Chirac te stemmen. De ‘fascist’ Jean-Marie Le Pen verloor. Om een herhaling van dat scenario te vermijden, hoopt Gollnisch dat Marine Le Pen in een tweede ronde moet uitkomen tegen een socialist. ‘De afkeer voor de socialisten is gewoon te groot in Frankrijk. Zeker de rechtse aanhang van Les Républicains zal in een tweede ronde eerder op Marine Le Pen stemmen dan op een socialist.’
Het Front National is lang niet de enige partij in Europa die de overwinning van Trump viert alsof ze zelf de sleutels tot het Witte Huis heeft gekregen. ‘Radicaalrechtse partijen worden de komende jaren belangrijker dan ze ooit geweest zijn’, zegt Mudde. Zo lijkt extreemrechts ook in Oostenrijk weldra tot de cenakels van de macht door te dringen. Norbert Hofer van de extreemrechtse Freiheitliche Partei Österreichs (FPÖ) is de grote favoriet voor de presidentsverkiezingen van 4 december. Daarmee zou de partij van wijlen Jörg Haider het eerste extreemrechtse staatshoofd van Europa sinds de Tweede Wereldoorlog kunnen leveren. Bovendien zou een FPÖ-president ook vervroegde parlementsverkiezingen kunnen uitlokken, waarbij de partij op haar elan zou kunnen doorgaan. Hetzelfde scenario voorziet Mudde in Denemarken, waar gespeculeerd wordt over vervroegde verkiezingen. ‘Als er vandaag verkiezingen zijn, zou de Deense Volkspartij die winnen.’
Rot op!
Op dezelfde dag als de Oostenrijkse presidentsverkiezingen hopen ook extreemrechts en populistisch links in Italië de gevestigde politieke orde aan het wankelen te brengen. Op 4 december houdt Italië immers een referendum over een nieuwe grondwet. Daarin wordt onder meer gestemd over een forse afslanking van de Senaat, die van 315 naar 100 senatoren zou gaan. Italië kent een tweekamerstelsel en dat heeft symbolisch genoeg te maken met het fascistische verleden van het land: een tweede controlekamer kan een op drift slaande uitvoerende macht beteugelen. De centrumlinkse premier Matteo Renzi heeft zijn lot aan de nieuwe grondwet verbonden. Reden genoeg voor zowel de extreemrechtse Lega Nord als de populistische Movimento 5 Stelle om massaal tegen het referendum te mobiliseren.
Opvallend genoeg proberen beide partijen Trump voor hun kar te spannen. Beppe Grillo, de controversiële komiek die met zijn Vijfsterrenbeweging de Italiaanse politiek opjaagt, noemde de overwinning van ‘Maïskolf’ – zijn koosnaampje voor Trump – een ‘algeheel rot op’ tegen de gevestigde orde. Maar Grillo komt te laat, grijnzen ze bij Lega Nord. ‘Wij waren de enige Europese partij die op 9 november in de Trump Tower aanwezig was’, verklaart Europees Parlementslid Lorenzo Fontana, die de overwinningsspeech van Trump bijwoonde. ‘Geen enkele partij heeft betere banden met Trump dan wij. Die hopen we binnenkort te verzilveren.’ Een streng migratiebeleid, betere relaties met Rusland en een economie die beschermd wordt tegen de globalisering: het zijn al langer speerpunten van de Noord-Italiaanse separatisten. Ook van de manier waarop Trump sociale media inzette voor zijn campagne heeft Lega Nord geleerd, verzekert Fontana. ‘Enkel de stijl zal anders moeten. Trumps taalgebruik was soms wel heel bot en beledigend. Dat zou in Italië niet werken.’
Het moet gezegd dat de Lega Nord best zin heeft voor ironie. Zo voert ze vandaag campagne onder de slogan ‘Cambiare si puó!‘ (‘Het kan anders!’), een recyclage van Barack Obama’s Change We Can Believe In acht jaar geleden. Daarmee wil de partij duidelijk maken dat het nu aan haar is om de volkswil door te voeren. Volgens voorzitter Matteo Salvini is de tijd nu rijp. ‘Als het volk mij vraagt, ben ik klaar. We hebben al te lang moeten wachten. Nu is het aan ons.’
Ook Dewinter en Gollnisch zijn van plan lessen te trekken uit Trumps campagne. Dewinter: ‘Ik vond het heel knap hoe Trump zich profileerde als een popular movement, en niet als partij. Ook wij moeten tonen dat we ín de Wetstraat zijn, maar niet ván de Wetstraat.’ Gollnisch leert vooral dat het FN zijn discours niet hoeft te verzachten. ‘De mensen radicaliseren door de bedreiging van de islam en de massa-immigratie. Zij verwachten niet van ons dat we politiek correct worden.’ Probleem daarbij is dat Gollnisch en Dewinter beiden te maken hebben met een voorzitter die het net zachter wil. ‘Onnodig, ‘ klinkt het fijntjes bij Gollnisch. Ook het VB kent die breuklijn, zoals afgelopen week nog pijnlijk bleek toen voorzitter Tom Van Grieken forse kritiek uitte op Dewinters bezoek aan de Griekse neonazi’s van Gouden Dageraad.
Het nieuwe normaal
Kan de overwinning van Trump als breekijzer dienen om in Europa een conservatieve, radicaalrechtse elite aan de macht te brengen? Cas Mudde vreest van wel, ook al kant hij zich tegen het ‘alarmisme’ van diegenen die in Trump de terugkeer van het fascisme zien. Het gevaar van Trump als fascist te bestempelen, waarschuwt Mudde, is dat iedereen dan opgelucht zal reageren dat hij ‘maar’ radicaalrechts is. ‘Minderheden, de rechtsstaat, de controle die een democratie op de uitvoerende macht hoort uit te oefenen: het zijn stuk voor stuk zaken waarmee Trump en Bannon fundamentele problemen hebben. Dat is meer dan genoeg om je ernstig zorgen te maken.’
Als de Verenigde Staten twee – ‘of misschien drie’ – miljoen migranten gaan deporteren en een metershoge muur op de grens met Mexico bouwen, zal dat ook het debat in Europa beïnvloeden. Dat is alvast de vurige hoop van Filip Dewinter: ‘Als de machtigste democratie ter wereld onze ideeën uitdraagt, zal dat verschuivingen teweegbrengen. De politiek correcte partijen zullen worden geïsoleerd. De Trumps, Orbans en Poetins van de wereld komen met frisse, rechtse ideeën. Zij hebben de toekomst.’
In Hongarije lijkt die evolutie zich al te hebben voltrokken. ‘De overwinning van Trump moet het begin van een nieuwe wereld zijn’, zegt Hongaars staatssecretaris voor Internationale Relaties Zoltan Kovacs. ‘Wij hopen dat het beleid van de volgende Amerikaanse president Europa zal doen inzien dat de Hongaarse kijk op migratie de aanpak van het gezond verstand is.’ Bovenal toont Kovacs zich uiterst opgetogen over wat hij het ‘einde van de liberale mindset’ noemt. ‘Het liberalisme is een dogmatische ideologie geworden die weigert de waarheid onder ogen te zien. Ik denk dat de verkiezing van Trump eindelijk een eerlijke discussie kan terugbrengen. De enige efficiënte manier om illegale migratie tegen te gaan, is een hek bouwen op de grens. Het zou goed zijn als Hongarije niet meer gecriminaliseerd zou worden omdat het zijn wettelijke plicht vervult. Anderhalf jaar geleden waren we nog de underdogs. Vandaag begint heel Europa in te zien dat Viktor Orban gewoon gelijk heeft.’
Ook de Hongaars-Amerikaanse relaties zullen de komende tijd een hoge vlucht nemen, hoopt Kovacs. ‘Tot nu toe kregen we in diplomatieke gesprekken vaak ongegronde kritiek over zogezegde schendingen van mensenrechten, persvrijheid en beschuldigingen van corruptie. Dat is jammer, want op die manier kun je geen dialoog aangaan. We hopen dat die problemen nu achter de rug zijn.’ Ook politicoloog Levente Littvay van de Central European University in Boedapest ziet Orbans invloed in Europa de komende jaren toenemen. ‘Orban vindt echt dat de stijl van Trump de weg is die Europa uit moet. Hij kan een van de leidende ideologen van Europa worden.’
Het voelt allemaal als een groot déjà vu aan, zucht NOS-journalist Rinke van den Brink, die al in de jaren tachtig Europees extreemrechts onderzocht. ‘Ik vind het opmerkelijk hoe vlot die normalisering gaat’, zegt hij. Zo toont hij zich uiterst verbaasd over de fatsoenering van FN-leider Marine Le Pen. ‘Het overtuigt mij niet. In zulke partijen wordt er binnenskamers vaak heel anders gesproken dan voor de camera’s. Marine was twee handen op een buik met haar vader, ze was zijn lievelingsdochter. Het lijkt me onwaarschijnlijk dat ze dat extreme ideeëngoed helemaal achter zich heeft gelaten.’
Het schoolvoorbeeld van die fatsoenering is Gianfranco Fini, de Italiaan die zijn fascistische partij Movimento Sociale Italiano (MSI) in de jaren negentig omvormde tot de burgerlijk rechtse Alleanza Nazionale. ‘Onder premier Silvio Berlusconi werd hij minister en Kamervoorzitter, en plots presenteerde hij zich als een fatsoenlijk politicus’, aldus Van den Brink. ‘Ik vond dat opmerkelijk. Voor mij blijft hij toch die man die in zijn zwarte hemd met zijn bende straatvechters mensen aftuigde.’
DOOR SIMON DEMEULEMEESTER EN JEROEN ZUALLAERT, ILLUSTRATIE SERGE BAEKEN
Minstens de helft van de kiezers houdt er standpunten op na die aansluiten bij rechts-populistische bewegingen.
‘De strijd is nog niet gestreden, maar we staan er beter voor dan ooit.’ Bruno Gollnisch, Front National
‘Er is geen enkele Europese partij die betere banden heeft met Trump dan wij. Die hopen we binnenkort te verzilveren.’ Lorenzo Fontana, Lega Nord
‘Radicaal rechtse partijen worden de komende jaren belangrijker dan ze ooit geweest zijn.’ Cas Mudde, expert in Europees extreemrechts
‘In extreemrechtse partijen wordt er binnenskamers vaak heel anders gesproken dan voor de camera’s.’ NOS-journalist Rinke van den Brink
