Op 4 juni is het precies 25 jaar geleden dat een einde kwam aan weken van demonstratie door een miljoen Chinese studenten en burgers op het Tiananmenplein. Het protest werd die nacht door tanks bloedig neergeslagen, met zo’n duizend doden tot gevolg. Catherine Vuylsteke, auteur, journaliste en China-expert, blikt terug en kijkt naar de toekomst.
Hoe zijn de Tiananmenprotesten ontstaan?
Catherine Vuylsteke: “Het bloedbad van Tiananmen is een scharniermoment in de hedendaagse Chinese geschiedenis. De jaren ’80 worden vaak het idealistische tijdperk genoemd, omdat de bevolking de hoop koesterde dat vrijheid en vooruitgang nu echt aan de orde waren, na het Mao-tijdperk met al zijn excessen.
Daarnaast bestond er in die periode ook een tweedeling binnen de Communistische Partij (CP). De progressieven vonden dat de door Deng Xiaoping ingevoerde economische omwenteling moest worden geflankeerd door politieke hervormingen, de conservatieven wilden bovenal het machtsmonopolie van de partij vrijwaren. Die machtsstrijd maakte de protesten mogelijk. Na het bloedbad werd de vooruitstrevende vleugel weggezuiverd.
Verder was er dankzij de economische hervormingen een duidelijke stijging van de welvaart merkbaar op het platteland, terwijl de steden kampten met inflatie en een dalende koopkracht, wat veel frustratie genereerde.
Een derde oorzaak voor de protesten en de onvrede ligt in de lage sociale status van de intellectuele klasse, een erfenis van het maoïsme. Zo werden professoren bijvoorbeeld minder betaald dan opgeleide staalarbeiders.
Dit alles zorgde ervoor dat de dood van gewezen partijleider Hu Yaobang op 15 april uitmondde in een openbare steunbetuiging en demonstraties voor beter bestuur en minder corruptie.
In diezelfde periode bracht Sovjetleider Michail Gorbatsjov een bezoek aan China, waardoor de wereldpers voor het eerst naar China kwam. Dit bezoek moest voor Deng, na 10 jaar hervormingen, het ultieme succesmoment worden. Het pakte evenwel anders uit. Cameraploegen uit de hele wereld zagen de protesten.
De conservatieve vleugel binnen de partijtop legde de protesten aan Deng uit als ‘anti-socialistisch’, waarop ook een edito in die zin verscheen in het partijmondstuk, het Volksdagblad. De conservatieven hoopten dat ze de studenten aldus bang zouden doen vertrekken. Maar het werkte averechts.
Waren de studenten en protesterende burgers op dat moment onbevreesd?
Catherine Vuylsteke: “De studenten misrekenden zich. Door hun gebrek aan historisch inzicht, geloofden ze niet dat de Partij desnoods het leger zou inzetten tegen het eigen volk. Daarnaast vreesden ze dat een terugkeer naar de campussen zou uitmonden in stille repressie. Ze dachten veiliger te zijn voor het oog van de tv-camera’s”.
Wat heeft het bloedbad betekend voor China?
Catherine Vuylsteke: “4 juni werd tot een ‘contrarebellie’ uitgeroepen. De demonstranten zijn dus oneervol gestorven. Bovendien kwam de economie tot stilstand, er werden in het hele land arrestaties verricht en duizenden mensen verloren hun job. Tegelijk werden maandenlang indoctrinatiemeetings georganiseerd om de neuzen dezelfde kant op te krijgen”.
Hebben de bevolking en de partij hier een les uit getrokken? Catherine Vuylsteke: “De bevolking leerde dat aan politiek doen in China nog steeds niet loont. De hoop op politieke verandering stierf op dat plein, sindsdien is er een blinde en veilige zucht naar materieel gewin.
De Partij besefte dan weer dat het niet belangrijk is om de meerderheid van de bevolking achter je te hebben, maar wel om de steun te genieten van de mensen die er toe doen: de opgeleide stedelijke middenklasse. Er ontstond daarom een soort maatschappelijk contract met die bevolkingsgroep. De Partij verbeterde haar levensstandaard gevoelig en in ruil daarvoor mocht ze niet als spreekbuis optreden voor het ongenoegen in de rest van de maatschappij”.
Uw boek Het Gewicht van Hemelse Vrede. Vrijheid en verzet sinds Tiananmen kwam uit op de 20e verjaardag van het bloedbad. Wat is er in de voorbije vijf jaar veranderd?
Catherine Vuylsteke: “Weinig. Wie wegens 4 juni zijn baan verloor of de cel inging, is nog steeds een sociale paria. We zien bovendien een toename van de repressie en in de aanloop naar belangrijke gebeurtenissen of verjaardagen, zoals 4 juni, worden de touwtjes nog strakker aangehaald. Zo worden de Moeders van Tiananmen, die hun kinderen op het plein verloren en ijveren voor eerherstel, de klok rond in de gaten gehouden. Officiële excuses of een herziening van het verdict zitten er zeker niet aan te komen.
De relatie tussen de overheid en de burgers moet je zien als een kat- en muisspel, als Tom & Jerry. Tom wordt slimmer in bijvoorbeeld het verder uitbreiden van de hele censuurmachine, maar Jerry wordt ook slimmer in het ontwijken ervan.
U gelooft dus niet in politieke verandering in de toekomst?
Catherine Vuylsteke: “Dissidente stemmen staan voor een moeilijke keuze. Activisme is in China heel gevaarlijk, maar wie naar het buitenland vlucht, verliest zijn legitimiteit. De ruimte voor publiek debat is de voorbije jaren kleiner geworden. Burgers blijven botsen op de harde hand van de overheid, en dus op het gebrek aan politieke en burgerlijke rechten. Maar de opgeleide middenklasse wordt in de watten gelegd en beseft dat ze bij democratisering geen belang heeft.
Denkt u dat het bloedbad zich kan herhalen?
Catherine Vuylsteke: “Niet echt. Het conflict speelt zich momenteel eerder af op het internet. De relatie tussen de overheid en de burgers moet je zien als een kat- en muisspel, als Tom & Jerry. Tom wordt slimmer in bijvoorbeeld het verder uitbreiden van de hele censuurmachine, maar Jerry wordt ook slimmer in het ontwijken ervan. De ontevredenheid blijft zeer reeël. Buitensporige repressie houdt protest niet af. Integendeel, de kans op gewelddadige uitbarstingen wordt groter. Kijk maar naar de aanslag op de markt in Urumqi twee weken geleden. 39 doden, dat zagen we in geen jaren.
(AD)
– De CP, of Communistische Partij van China, regeert sinds 1949 de Volksrepubliek China. Het land kent een eenpartijstelsel.
– De huidige partijleider is Xi Jinping.
– In april 1989 ontstonden de protesten.
– De Tiananmenprotesten mondden op 4 juni 1989 uit in een bloedbad.
– Hoofzakelijk studenten, intellectuelen en arbeiders namen deel aan de protesten. Ook heel wat omstaanders werden het slachtoffer van de legertroepen.
– Zhao Ziyang was de toenmalige partijleider en Li Peng de eerste minister. Deng Xiaoping was niet meer de leider maar genoot wel nog de uiteindelijke ultieme macht.
– Li Peng en Deng Xiaoping gaven het leger de opdracht het vuur te openen op de demonstranten.
– Zhao Ziyang werd door het regime tot het einde van zijn leven tot huisarrest veroordeeld, wegens een te toegevende houding tijdens de protesten.
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier