Congo-expert Kris Berwouts over vrijspraak Jean-Pierre Bemba: ‘Zijn comeback kan een gamechanger worden’

Jean-Pierre Bemba bij zijn veroordeling door het ICC in 2016. © Reuters

Wordt Jean-Pierre Bemba de joker in de Congolese presidentsverkiezingen? De vraag is niet langer absurd na het ophefmakend arrest dat vrijdag door het Internationaal Strafhof in Den Haag (ICC) werd geveld.

Jean-Pierre Bemba zat meer dan tien jaar in de gevangenis in Scheveningen als de meest prominente beklaagde die het Internationaal Strafhof ooit mocht vervolgen. De Congolese rebellenleider en politicus, uitdager van Joseph Kabila bij de eerste democratische presidentsverkiezingen in 2006, werd beschuldigd van oorlogsmisdaden en misdaden tegen de menselijkheid. De feiten worden niet betwist: soldaten van Bemba’s privémilitie hebben in 2002 en 2003 gruwelen gepleegd toen ze in de naburige Centraal Afrikaanse Republiek de door opstandelingen belaagde president Ange-Félix Patassé ter hulp schoten. Maar gebeurde dat onder de verantwoordelijkheid van Jean-Pierre Bemba die op dat moment aan Congolese vredesonderhandelingen in Zuid-Afrika deelnam? Ja, oordeelden de rechters in eerste aanleg in 2016 unaniem. Bemba werd tot 18 jaar veroordeeld, de langste straf ooit uitgesproken door het ICC.

Het college van beroepsrechters, geleid door de Belgische Chris Van Den Wijngaert, kwam afgelopen vrijdag met drie stemmen tegen twee tot een ander oordeel. De bewijsvoering in eerste aanleg rammelde, de beklaagde wordt voor alle zware aanklachten vrijgesproken.

Mensenrechtenactivisten en organisaties die ageren tegen straffeloosheid voor oorlogsmisdadigers, reageerden verbijsterd. Het vonnis is echter niet alleen een mokerslag voor het Internationaal Strafhof. ‘De vrijlating van Bemba kan een gamecchanger voor de Congolese politiek worden’, zegt de onafhankelijke Congo-expert Kris Berwouts.

Welke rol kan Bemba na tien jaar afwezigheid nog spelen? Deelnemen aan de presidentsverkiezingen die normaal gezien op 23 december plaats vinden?

BERWOUTS: Er is nog veel onduidelijkheid. Het is bijvoorbeeld niet zeker of hij zomaar kan terugkeren. Ook in Congo lopen klachten tegen Bemba, onder meer voor het bloedvergieten rond 20 maart 2007 bij het MLC-hoofdkwartier in Kinshasa. Ter herinnering: Bemba weigerde na de verloren presidentsverkiezingen zijn privé-militie te ontbinden. Toen Kabila daarop het leger op het MLC-hoofdkwartier afstuurde, is er een mini-burgeroorlog uitgevochten. Bovendien is Bemba in Den Haag niet over de hele lijn vrijgesproken, de veroordeling voor obstructie van de rechtspleging blijft overeind. De daaraan gekoppelde straf heeft hij door zijn lange voorhechtenis al goed en wel uitgezeten, maar misschien heeft die veroordeling gevolgen voor zijn politieke armslag in Congo. Kandidaturen voor de presidents- en parlementsverkiezingen moeten voor 25 juli worden ingediend. Op het eerste gezicht lijkt het weinig waarschijnlijk dat Bemba die deadline haalt, maar in Congo moet je altijd het onverwachte verwachten. Overigens, hij hoeft helemaal niet deel te nemen om zijn stempel op de Congolese politiek te drukken.

Hoe dan wel?

BERWOUTS: Bemba heeft in 2006 niet toevallig 42 procent van de stemmen gescoord. Hij liet zich toen kennen als een charismatische en flamboyante leider. Tevens mediamagnaat, een soort Congolese Berlusconi in feite, maar dan met een privémilitie. Ondanks de tien jaar afwezigheid heeft hij nog altijd een grote achterban, vooral in het Noorden van Congo en Kinshasa. Als hij opnieuw toegang krijgt tot de mainstream media, kan hij een enorme impact hebben op de politiek en op de straat.

Ondanks de vervolging door het ICC voor oorlogsmisdaden en misdaden tegen de menselijkheid?

BERWOUTS: Ondanks, of zelfs dank zij die vervolging, want die was volgens heel veel aanhangers politiek gemotiveerd. Bemba is altijd populair gebleven, dat heb ik zelf kunnen vaststellen toen ik in 2016 in de cités van Kinshasa onderzoek deed naar de bereidwilligheid tot straatgeweld. De Congolezen zijn president Kabila wel kotsbeu, maar ze hebben weinig vertrouwen in de oppositie. Veel geïnterviewden vonden alleen Bemba een geloofwaardig alternatief. De frustraties zijn sindsdien alleen maar toegenomen. Bemba heeft de beste kaarten om dat reservoir te exploiteren. Toch zie ik hem niet meteen president worden. Hij is geen nationaal leider, zijn populariteit is regionaal gekleurd. In het Oosten en het Zuiden van Congo zijn ze niet vergeten dat hij in 2006 een ronduit swahilifobe campagne heeft gevoerd.

De oppositie is verdeeld. Behalve UDPS-leider Felix Tshisekedi maken tenoren zoals Moïse Katumbi, Adolphe Muzito en Vital Kamerhe zich klaar om het tegen de presidentskandidaat van Kabila’s PPRD op te nemen. Allemaal waren ze er als de kippen bij om de vrijspraak van Jean-Pierre Bemba te verwelkomen. Wat schuilt daar achter?

BERWOUTS: Opportunisme. Behalve Félix Tshisekedi stonden ze in 2007 allemaal pal achter Kabila toen het MLC-hoofdkwartier werd belegerd. Intussen is er heel veel veranderd. Bemba is een potentieel bondgenoot die de race naar het presidentschap kan beslissen. Een tandem met Moïse Katumbi zou bijvoorbeeld qua regionale spreiding een voltreffer zijn. Daar wordt al over gespeculeerd, maar er zijn meerdere combinaties denkbaar.

Tien jaar in een cel in Scheveningen is lang. Heeft Bemba nog voeling met de Congolese maatschappij en politiek?

BERWOUTS: Daar ben ik vrij zeker van. Ondanks zijn gevangenschap is hij altijd de onbetwiste leider van zijn partij gebleven. Hij bepaalde de politieke lijn en bemoeide zich zelfs met het micro-management. Blijkbaar kon er vlot worden gecommuniceerd vanuit de gevangenis.

De presidentsverkiezingen werden door Kabila al twee keer uitgesteld. Derde keer goede keer op 23 december?

Berwouts: Die datum wordt door de onafhankelijke verkiezingscommissie Céni vooropgesteld, maar dat biedt absoluut geen zekerheid. Het regime heeft recent nog zijn instrumentarium verfijnd om het electorale proces te rekken of onder controle te houden. Zo heeft de présidence door nieuwe benoemingen het Constitutioneel Hof volledig naar zijn hand gezet. Nieuw uitstel behoort nog altijd tot de mogelijkheden, daar verandert Bemba’s comeback niks aan.

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content