‘Door Sarkozy en Hollande walgen veel Fransen van politiek’

Nicolas Sarkozy en François Hollande 'De kiezers zijn teleurgesteld in hun gedrag.' © Gettyimages

Gaat Frankrijk kapot aan populisten zoals Marine Le Pen? ‘Politieke onverschilligheid is minstens zo gevaarlijk’, meent Brice Teinturier, auteur van het beste Franse politieke boek van 2017.

Brice Teinturier is een drukbezet man. Hij draait overuren in de laatste rechte lijn naar de Franse presidentsverkiezingen. De eerste ronde vindt plaats op 23 april, en op 7 mei krijgen ze finaal hun beslag. Teinturier is de nummer twee van Ipsos, het grootste opiniepeilingskantoor van Frankrijk. De politicoloog is ook een gezaghebbend politiek commentator en is vaak te gast op de Franse radio en televisie. Bovendien heeft Teinturier begin dit jaar het politieke debat verrijkt met een nieuwe categorie kiezers. Het gaat om een groeiende groep afhakers van de democratie, die volgens hem te lang onderbelicht is gebleven. Die groep typeert hij als ‘Plus rien à faire, plus rien à foutre’, (vrij vertaald: het kan me niet meer boeien, het kan me niets meer schelen). Het is in één moeite ook de titel van zijn in februari verschenen bestseller – het letterwoord ‘PRAF’ is zelfs doorgedrongen tot het courante journalistieke taalgebruik in Frankrijk.

Teinturier vraagt aandacht voor het groeiende aantal kiezers dat de democratie de rug toekeert. Die groep neemt stilaan zodanige proporties aan dat hij de zogenaamde prafistes ‘de grootste politieke partij van Frankrijk’ noemt. ‘Het is een fenomeen dat ik sinds een jaar of tien in enquêtes en opiniepeilingen waarneem, dat mij grote zorgen baart, en dat de voorbije drie jaar flink is toegenomen’, vertelt hij aan de telefoon vanuit Parijs. ‘Het gaat om Fransen die elke belangstelling in de politiek en de democratie verloren hebben. De prafistes staan in het beste geval onverschillig tegenover de politiek, maar veel vaker walgen ze er ronduit van. Dat komt omdat ze vinden dat de politiek in verval is geraakt. Het is niet zo dat die mensen altijd vijandig stonden tegenover de politiek, integendeel.’

Vanwaar dan zo veel weerzin?

BRICE TEINTURIER: De rechtstreekse aanleiding zijn de mislukte presidentschappen van Nicolas Sarkozy en François Hollande. Dat heeft het geloof van veel Fransen in het vermogen van politici om de samenleving te verbeteren aan het wankelen gebracht. Die kiezers zijn ook teleurgesteld over de manier waarop ze zich als president hebben gedragen. Ze storen zich aan een gebrek aan publieke moraal – niet alleen bij politici, maar ook bij bedrijfsleiders, bankiers en sportmensen – , en aan het geschipper. Ze zijn ook misnoegd over de manier waarop de media functioneren: commerciële belangen staan voorop. Ook de verbrokkeling van de publieke opinie onder invloed van de sociale media heeft de prafistes met de politiek doen breken.

Als je de Franse samenleving wilt begrijpen, zijn een paar cijfers nuttig. In mijn onderzoek legde ik mensen de volgende stelling voor: ‘In mijn leven laat ik me steeds meer leiden door de waarden uit het verleden.’ In 2006 ging 34 procent van de Fransen daarmee akkoord. In 2008 was dat 37 procent, in 2010 43 procent, in 2012 45 procent en in 2014 47 procent. Die cijfers sporen met het groeiende aantal prafistes in Frankrijk, mensen die misnoegd zijn over de manier waarop er vandaag politiek wordt bedreven.

Maar een prafiste is niet hetzelfde als een frontiste, een aanhanger van het Front National van Marine Le Pen?

TEINTURIER: Nee. Hoewel ze soms met de frontistes overlappen, vormen de prafistes een duidelijk onderscheiden groep, die lange tijd onder de radar is gebleven – precies door de snelle opgang van het Front National. FN-kiezers zijn uitvoerig onderzocht en bestudeerd. Als gevolg daarvan hebben politieke waarnemers te weinig oog gehad voor een ander fenomeen dat gelijktijdig gaande was. Stiller en minder opvallend, maar minstens zo belangrijk: een groep van 30 procent van de Fransen die niets meer met politiek te maken willen hebben. Die houding kan een milde vorm aannemen en tijdelijk zijn. Dat zijn de plus rien à faire, goed voor 9 procent van de Fransen. Of het kan gaan om de woedende variant, dat zijn de mensen die de politiek verafschuwen. Zij maken ongeveer 20 procent van de Fransen uit. Bij hen gaat het vrijwel altijd om een definitieve breuk met de politiek.

Wat is de electorale impact van die afhakers?

TEINTURIER: De grote meerderheid van de prafistes gaat niet meer stemmen. Volgens de opiniepeilingen zou 30 procent of meer geen stem uitbrengen, dat is een record. Bij de presidentsverkiezingen in 2007 en 2012 is 20 procent thuisgebleven. Als de nieuwe peilingen uitkomen hebben we het over een democratisch tekort dat nog nooit is voorgekomen sinds 1958. Het zou betekenen dat zelfs een presidentiële campagne, toch het democratische hoogtepunt in het Franse politieke bestel, er niet in slaagt om de prafistes warm te maken voor de politiek, of hooguit een klein deel van hen.

Voor wie gaat dat kleine deel dan stemmen?

TEINTURIER: De minderheid van de gedesillusioneerden die toch gaan stemmen, voelt meer voor antisysteemkandidaten zoals Marine Le Pen of Jean-Luc Mélenchon, al heeft die laatste zijn winst in de peilingen van de voorbije weken hoofdzakelijk te danken aan het verlies van de socialistische kandidaat Benoît Hamon. Maar kandidaten zoals François Fillon of Emmanuel Macron trekken kiezers aan die geloven in de politiek, en die minder zwartgallig zijn over de toekomst dan de rest van de bevolking. Het zijn vaak ook kiezers uit de hogere sociale klassen. FN-kiezers zijn boos, net zoals de prafistes, maar ze geloven nog in politieke actie als instrument om de samenleving te veranderen. In die zin verschillen ze van de echte prafistes.

U verwees naar de mislukte presidentschappen van Sarkozy en Hollande, maar wat zijn de dieperliggende oorzaken van wat u ‘de echte crisis van de democratie’ noemt?

TEINTURIER: Het uitblijven van politieke resultaten is dramatisch voor het vertrouwen in de politiek. Er komt maar geen oplossing voor grote sociale problemen, zoals de hoge werkloosheid. De affaire-Fillon en andere politieke schandalen versterken het gevoel van walging. Uit onderzoek blijkt dat 88 procent van de Fransen denkt dat de meeste Franse politici corrupt zijn – de mééste, niet sommige! Om de eigen onmacht te verstoppen, nemen Franse politici vaak poses aan, en die kunnen de cynisch geworden prafistes makkelijk doorprikken. Denk aan de plechtige oproepen van Franse presidenten om nu eens moedig, dan weer pragmatisch te zijn. De prafistes hebben de buik vol van zulke holle praatjes. Ze vinden ook dat politici niet naar hen luisteren, terwijl het internet en de sociale media politici daar nieuwe mogelijkheden voor bieden. Dat gevoel is vooral sterk aanwezig bij mensen onder de 40, die zich meer dan oudere kiezers afzijdig houden en elk geloof in de politiek kwijt zijn. Sociologisch bekeken vind je meer prafistes in de lagere sociale klassen, maar de PRAF-houding rukt nu ook op in de middenklasse. Het gevoel van politieke onverschilligheid verspreidt zich als een olievlek. Het is een minder luidruchtige vorm van contestatie dan het populisme, maar voor de toekomst van de democratie is ze minstens zo gevaarlijk.

Kunnen de prafistes bepalend zijn voor wie de nieuwe president van Frankrijk wordt?

TEINTURIER: Als de scores van de kandidaten in de eerste of de tweede ronde heel dicht bij elkaar liggen, kunnen de prafistes zeker het verschil maken. Veel waarnemers onderzoeken hoe sommige kiezers van voorkeur veranderen tussen de eerste en de tweede ronde, en ook voor zwevende kiezers. Maar ze veronachtzamen de kiezers die het systeem de rug toekeren, en hun keuzes als ze toch hun stem uitbrengen.

Maar wat mij écht interesseert is niet zozeer de verkiezingscampagne, wel de relatie van de Fransen met de politiek en de democratie. Wat gebeurt er in een samenleving als grote groepen mensen niet alleen protesteren tegen de politiek, maar zich ervan afkeren? De proteststemmer zit op zijn manier nog in de democratie – zolang je boos bent, is er toch een soort relatie. Maar een prafiste voelt alleen nog onverschilligheid, cynisme of walging. Dat is nog een graadje erger.

Is die groeiende degout van de politiek een typisch Frans fenomeen?

TEINTURIER: Nee, je ziet het in veel landen. Kijk naar het onrustbarend hoge percentage thuisblijvers bij de Amerikaanse presidentsverkiezingen. De overwinning van Donald Trump roept heel wat vragen op, maar het feit dat 42 procent van de Amerikaanse stemgerechtigden thuis is gebleven, is pas écht alarmerend. Ook in landen zoals Italië en Spanje keren groeiende groepen kiezers zich van de politiek af. De PRAF-houding is een ziekte die heel wat geavanceerde democratieën aansteekt.

Hoe schat u de kansen van Marine Le Pen (FN) in bij de presidentsverkiezingen?

TEINTURIER: Je weet natuurlijk nooit wat er in de laatste campagnedagen nog kan gebeuren, maar op dit moment stevenen we af op een duel in de tweede ronde tussen de links-liberaal Emmanuel Macron en Marine Le Pen. En in dat geval ben ik ervan overtuigd dat Macron wint.

Waarom bent u daar zo zeker van?

TEINTURIER: Omdat het voor Le Pen uiterst moeilijk wordt om van de voorspelde 8 miljoen stemmen in de eerste ronde te springen naar de vereiste 14 à 16 miljoen in de tweede ronde. Eigenlijk moet je de vraag omkeren. Aan degenen die denken dat Le Pen kan winnen, zou je moeten vragen: ‘Hoe dan?’

Kijk, als Le Pen er al in slaagt om 8 miljoen stemmen te behalen in de eerste ronde, dan zal dat al een uitstekende prestatie zijn. Maar nadien wordt het lastig. Ze veroorzaakt heel veel ongerustheid in het land. Ruim 60 procent van de Fransen vindt haar partij te radicaal, haar oplossingen maken mensen bang. Als ze wint, wordt gevreesd voor spanningen, vooral in de banlieues. Dat boezemt een meerderheid van de Fransen angst in. En het politieke personeel waarmee ze zich omringt, overtuigt niet. Le Pen is er weliswaar in geslaagd haar electoraat aanzienlijk te doen groeien, maar ze krijgt volgens mij nooit 51 procent van Franse kiezers achter zich. Zelfs als de achterban van de rechtse kandidaat François Fillon in de tweede ronde massaal voor haar zou stemmen, wat ik niet verwacht, komt ze maar aan 40 procent. Oké, dat zou een topscore zijn voor een rechts-populistische presidentskandidate, maar het is veel te weinig voor de eindoverwinning. Ik zie echt niet hoe ze daar nog eens 11 procentpunt bovenop zou kunnen doen.

Door HAN RENARD

‘Volgens de opiniepeilingen zou minstens 30 procent van de Fransen niet gaan stemmen. Dat is een record.’

‘FN-kiezers zijn boos, maar ze geloven tenminste nog in politieke actie. Zolang je kwaad bent, is er nog een relatie.’

‘Amerika, Spanje, Italië: de Plus Rien A Foutre-houding is een ziekte die heel wat democratieën aansteekt.’

Reageren op dit artikel kan u door een e-mail te sturen naar lezersbrieven@knack.be. Uw reactie wordt dan mogelijk meegenomen in het volgende nummer.

Partner Content