Ben Rhodes, adviseur van Obama: ‘Ik vrees dat een oorlog met Iran bijna onvermijdelijk wordt’

Over zijn dienstjaren in het Witte Huis schreef Ben Rhodes, speechschrijver en adviseur buitenlands beleid van Barack Obama, een geweldig interessant boek. Het contrast met de huidige president kon niet groter zijn. ‘Onder Donald Trump zijn de VS niet meer te vertrouwen.’

Ben Rhodes heeft het ideale vakantieboek geschreven. In The world as it is – door uitgeverij De Bezige Bij nogal flauwtjes vertaald als Mijn jaren met Obama – kijkt hij terug op de acht jaar die hij aan de zijde van president Barack Obama heeft doorgebracht. Rhodes, die aanvankelijk als speechschrijver aan de slag ging in het Witte Huis, groeide uit tot een van de belangrijkste adviseurs van Obama voor het buitenlands beleid. Van de raid op Osama Bin Laden, over de Arabische Lente, de Russische inval in Oekraïne en de vrijlating van Aung San Suu Kyi in Myanmar tot de deal met Iran: Rhodes had genoeg materiaal om elk hoofdstuk van zijn boek af te sluiten met een cliffhanger. En hoewel hij soms op een wel erg bewonderende toon over zijn baas schrijft, heeft hij een spannend en lucide boek afgeleverd over wat nog altijd by far het machtigste land ter wereld is.

Nog voor de start van zijn politieke carrière volgde Ben Rhodes in New York een studie creatief schrijven. Want eigenlijk wilde hij romancier worden. Tot de aanslagen van elf september 2001 hem deden inzien dat hij zijn land wilde dienen. Als we hem aan het begin van het interview in een door toeristen overgenomen Amsterdam vragen of hij de overwinning van Donald Trump al heeft verwerkt, is het ook de speechschrijver die antwoordt: ‘Als een ‘normale’ Republikein had gewonnen, was het ook moeilijk geweest voor ons, natuurlijk. Maar dat komt niet in de buurt van wat we nu meemaken, de verschillen met Trump zijn zo immens groot. Neem de speeches van Obama, de woorden die hij overal in de wereld heeft uitgesproken. Wij besteedden daar heel veel aandacht aan. Ik herinner me nachten waarin ik urenlang opbleef om te schaven aan zinnen en formuleringen. Obama zei vaak dat het als politici onze taak was om een inspirerend verhaal te vertellen over Amerika en over wie we zijn. Trump geeft niets om de woorden die hij gebruikt en om de schade die ze aanrichten. Hij vertelt het omgekeerde verhaal van het onze, hij belichaamt de donkerste kant van de VS en onze geschiedenis.

Zou u zaken anders hebben aangepakt als u had geweten dat hij kans maakte om de volgende president te worden?

Ben Rhodes: (denkt even na) We hadden waarschijnlijk meer haast gemaakt met een aantal dossiers. Als we hadden geweten dat het Donald Trump zou worden, hadden we meer beslissingen doorgedrukt en ervoor gezorgd dat ze beter beschermd waren. Wij waren bijvoorbeeld erg bezorgd over de oorlog die Saudi-Arabië in Jemen voert. We zijn de Saudi’s altijd tot op zekere hoogte blijven steunen, maar soms hielden we zaken tegen. Zo probeerden we hun koers te beïnvloeden, zonder de relaties helemaal op te blazen. Als ik had geweten dat Trump eraan kwam, had ik ervoor gepleit om Saudi-Arabië op geen enkele manier te steunen in dat conflict. Trump heeft nu alle beperkingen opgeheven, met als gevolg dat de humanitaire crisis in Jemen een immense ramp is.

Obama vatte zijn doctrine voor het buitenlands beleid ooit zelf samen met het nogal bescheiden zinnetje ‘don’t do stupid shit’: doe geen domme dingen . U stond altijd bekend als iemand die de VS liever een actievere rol zag spelen.

Rhodes: We hebben altijd wel méér gedaan dan alleen maar vermijden dat er stommiteiten begaan werden. Denk aan het klimaatakkoord in Parijs, of de ontdooiing van de relaties tussen de VS en Cuba. Maar het klopt dat ik oorspronkelijk tot de groep van liberale interventionisten behoorde. Ik geloofde dat Amerika de verantwoordelijkheid had wereldwijd burgers te beschermen die bedreigd worden door hun eigen overheid.

Gelooft u dat nog steeds?

Rhodes: Niet meer helemaal, nee. Het is natuurlijk ook onnozel om met zo’n eenvoudige doctrine te werken, alsof er een formule bestaat waartegen je alle interventies in het buitenland kunt afwegen. Dat gaat ook altijd mis, want de wereld is veel te complex. George W. Bush beweerde dat hij oorlog voerde tegen landen die massavernietigingswapens probeerden aan te maken. Irak had die niet. De risico’s in Iran en Noord-Korea waren veel groter, maar die landen is hij nooit binnengevallen.

Ik ben tijdens mijn acht jaar in het Witte Huis sceptisch geworden over wat we met een militaire interventie kunnen bereiken. Waarmee ik niet gezegd wil hebben dat de VS nooit meer een oorlog moeten beginnen. Het is alleen lang niet altijd de beste manier om de situatie te verbeteren. Iedereen lijkt dat vandaag te zijn vergeten, maar wij hebben bijvoorbeeld veel meer troepen naar Afghanistan gestuurd. Daardoor konden we Al-Qaeda verzwakken. Maar hebben we het leven van gewone Afghanen veel verbeterd? Ik vrees van niet. Wij zijn goed in het uitschakelen van terroristen en dictators, maar het lukt ons meestal niet om daarna iets op te bouwen. Daar ben ik in de voorbije jaren achter gekomen. De eerste twee jaar van de oorlog in Syrië heb ik altijd een militaire interventie tegen Bashar al-Assad verdedigd.

Jullie hebben zelfs echt een aanval voorbereid.

Rhodes: Inderdaad, maar Obama heeft die uiteindelijk toch afgeblazen. Hij confronteerde ons met een lastige vraag, en ik weet het antwoord eigenlijk nog altijd niet. Wat zou er gebeuren als we – zoals ik voorstelde – de wegen bombardeerden waar Assad zijn vliegtuigen van liet opstijgen? Dan zouden de Syriërs, aldus Obama, die wegen misschien de volgende dag al opnieuw beginnen aan te leggen, samen met de Russen en de Iraniërs. Zulke bombardementen zouden dus uiteindelijk niet veel hebben opgelost.

Niemand kan vandaag gelukkig zijn met wat er in Syrië gebeurt. Maar de slachtingen die Assad uitvoert, vallen niet alleen met bommen te voorkomen. Assad heeft besloten dat hij liever sterft dan zich over te geven. Het ging er dus niet om een aantal luchtaanvallen uit te voeren, maar om Assad definitief te verdrijven. Hoe groot was dan onze verantwoordelijkheid bij de heropbouw van het land? Wilden we betrokken raken bij de burgeroorlog die daarna zou uitbreken? Ik vraag me ook af of we misschien andere fouten hebben gemaakt. Hebben we diplomatiek wel genoeg gedaan? Waren we in het begin te optimistisch en dachten we dat hij vanzelf weg zou gaan? Opnieuw, ik heb de antwoorden niet. Uit alle kritiek die Obama kreeg omdat hij Assad zonder gevolgen de rode lijn (de inzet van chemische wapens, nvdr.) liet oversteken, heb ik wel geleerd dat debatten over zulke interventies nogal simplistisch worden gevoerd. Het idee is dat we in een andere wereld zouden leven als Obama dat niet had laten gebeuren. Wel, Trump heeft ondertussen twee keer bombardementen uitgevoerd in Syrië en er is niet veel veranderd. Assad vecht op leven en dood, zoals Saddam Hoessein in Irak en Muammar Khaddafi in Libië. Hun verdwijning heeft het moorden ook niet gestopt.

De militaire interventie in Libië werd indertijd door zowat alle westerse landen gesteund, maar nu verdedigt haast niemand ze nog. Bent u ook van mening veranderd?

Rhodes: Ik verdedig die beslissing nog altijd. Er is een groot verschil met Syrië: er was een heel duidelijke kans om een slachting te vermijden. We konden op een kaart aanduiden waar de rebellen zich hadden verscholen in Benghazi, en zien hoe Khaddafi en zijn leger dag per dag dichterbij kwamen. We hadden bovendien een mandaat van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties, ook dat was een verschil. Maar ik geef toe dat we daarna fouten hebben gemaakt. De grootste fout was dat we vertrouwen hadden in de Transitional National Council. Dat leken ons verstandige mensen, ze kwamen naar conferenties in de VS en Europa om redelijke stellingen te verdedigen. Maar ze hadden geen enkele band met de milities die ondertussen in Libië de steden controleerden. Dat hadden we veel te laat door. Het risico was sowieso groot dat er na na het verdwijnen van Khaddafi een burgeroorlog zou uitbreken. Die dictator leidde zijn land als een sekte, waardoor er geen enkele oppositie kon bestaan.

Na de interventie in Libië en de oorlog in Irak is de publieke opinie veranderd. Zijn we vandaag te cynisch, of denken we net realistisch na over de risico’s die bij zulke interventies horen?

Rhodes: Ik denk dat we er eindelijk realistisch naar kijken. Het palmares van de VS is ook niet zo fraai: eerst Vietnam, Cambodja en Laos, daarna Irak, Afghanistan en Libië. De meest succesvolle Amerikaanse interventie van de voorbije vijftig jaar was misschien wel die tijdens de Balkanoorlog in de jaren negentig. Maar dat was in het hart van Europa, wat toch een andere omgeving is dan het Midden-Oosten. Daar heb je maar weinig landen die voor stabiliteit kunnen zorgen. Maar er zijn dus zeker ook goede interventies. De Franse militaire actie in Mali heeft ervoor gezorgd dat de situatie daar niet meer is verslechterd. En wij hebben onze militairen ook ingezet bij het bekampen van Ebola. Dat is evengoed een manier waarop het leger positief kan bijdragen.

U was nauw betrokken bij de nucleaire deal met Iran. Een belangrijk argument was dat een oorlog met Iran anders onvermijdelijk zou worden. Komt die oorlog dichterbij nu Trump de deal heeft opgeblazen?

Rhodes: Zo’n oorlog wordt bijna onvermijdelijk, ja. Europa probeert de deal nu te redden, maar ik vrees dat dat niet zal werken. Zonder de VS zijn er niet genoeg voordelen aan verbonden voor Iran. Daar zal opnieuw politieke druk ontstaan om verder te gaan met het ontwikkelen van een nucleair programma. Als dat land zo ver raakt als Noord-Korea, zullen er in de VS zeker weer stemmen opgaan om een oorlog te beginnen. En als we dat niet zelf doen, kan het zijn dat we bij zo’n oorlog betrokken raken aan de zijde van Israël. Iran is nochtans een veel machtiger land dan Irak of Afghanistan. Op plekken als Jemen, Syrië en ook Irak komen we nu soms al in aanvaring met Iran, dus dat kan een heel complexe strijd worden.

In die conflicten speelt ook Rusland altijd een rol. Hoe komt het dat de relaties met de Russen tijdens de jaren van Obama zo zijn verslechterd?

Rhodes: In het begin werkten we samen met Dimitri Medvedev als president. In die periode hebben we veel bereikt: een nieuw akkoord over de ontmanteling en controle van nucleaire wapens, het lidmaatschap van Rusland bij de Wereldhandelsorganisatie WTO, sancties tegen Iran met de steun van Rusland, en een resolutie bij de Veiligheidsraad van de VN over Libië waarbij Rusland zich enkel onthield. Iedereen dacht dat Vladimir Poetin zich comfortabel voelde bij alles wat Medvedev deed, en dat achter de schermen zelfs coördineerde. Dat bleek te optimistisch. Toen Poetin in 2012 terugkwam als president, was hij vastberaden om zich weer harder op te stellen tegen de VS. Dat is althans mijn theorie. Hij wist dat hij niet meer kon rekenen op hoge inkomsten uit olie, dus ging hij op zoek naar een andere manier om zijn macht te legitimeren. In zijn ogen ging de NAVO ook veel te ver met uitbreidingen naar Oekraïne en Georgië.

Ook in Europa waarschuwden sommigen dat het Westen Rusland te veel had uitgedaagd.

Rhodes: Ik herinner me van mijn begintijd in het Witte Huis dat onze voorgangers van plan waren om Oekraïne en Georgië lid te maken van de NAVO. Ik vond dat toen al heel raar. Bij het lidmaatschap van de NAVO hoort het respecteren van artikel vijf: een lidstaat die wordt aangevallen moet op de verdediging van alle andere lidstaten kunnen rekenen. In die tijd waren delen van Georgië al bezet door Rusland, en ik geloof nooit dat de Amerikaanse bevolking bereid is om troepen te sturen ter bescherming van de Georgiërs – waarmee ik niets slecht over die mensen wil zeggen. (lachje) Strategisch begreep ik ook niet waarom die landen per se lid moesten worden. Poetin begrijpt dat de Baltische staten Estland, Letland en Litouwen niet tot Rusland behoren. Hij ziet ook dat die landen meer Europees zijn vandaag. Maar hij ziet geen verschil tussen Rusland en Oekraïne, dat is voor hem hetzelfde. Ik ben het daar niet mee eens, maar je moet dat wel beseffen om hem te begrijpen. Toen Viktor Janoekovitsj in Kiev ten val werd gebracht, dacht hij bovendien dat wij daar achter zaten. Dat was, denk ik, ook de reden waarom hij zich met de Amerikaanse verkiezingen heeft bemoeid. Wij waren zogezegd bij hem langs geweest, dus hij wilde hetzelfde doen bij ons.

Daarover staat een opmerkelijke passage in uw boek. U werkte in het Witte Huis plannen uit voor een Amerikaanse versie van Russia Today, de Russische propagandazender die de meningen van het Kremlin over de hele wereld helpt te verspreiden.

Rhodes: We wisten dat Obama daar nooit mee zou instemmen, maar we hebben hem een PowerPointpresentatie gegeven over wat daarvoor nodig zou zijn. Dat zou ongeveer een miljard dollar hebben gekost. We hadden uiteraard ook de regel moeten schrappen dat het Witte Huis zich niet mag mengen met de redactionele inhoud van televisiezenders. Daar is dus niets van terechtgekomen, maar het gaf Obama wel een goed idee van de partij die hij tegenover zich had.

Deze week vindt er een NAVO-top plaats in Brussel. Zou u Europa aanraden om zich verder te distantiëren van de VS van Donald Trump? Of blijft de alliantie beter overeind?

Rhodes: Ik vind het nog altijd vreemd om advies te geven dat ingaat tegen de belangen van mijn eigen president, maar ik denk inderdaad dat Europa duidelijk voor zichzelf moet zorgen. Europese leiders hebben al allerlei manieren geprobeerd om met Trump om te gaan. De Franse president Emmanuel Macron is hem in het begin tegemoetgekomen en dat heeft duidelijk niets uitgehaald. Op alle punten waar Macron om geeft – het klimaatakkoord, handel, de Irandeal – heeft hij van Trump nul op het rekest gekregen. Ik zou dus graag zien dat Europa zich allerminst afkeert van internationale instellingen als de NAVO, maar daar op zijn manier in probeert te investeren. Jullie zullen niet op de VS kunnen rekenen, dus jullie moeten ervoor zorgen dat zulke liberale instellingen die wij decennialang hebben geleid, zoals ook de mensenrechtenraad van de Verenigde Naties, blijven functioneren.

Obama vond ook al dat de West-Europese lidstaten te weinig uitgaven aan defensie en de NAVO.

Rhodes: Obama vroeg om meer middelen voor specifieke doelen, zoals de veiligheid van Oost-Europese lidstaten of militaire missies tegen IS. Trump pakt Europa hard aan, maar hij heeft geen flauw benul wat hij nog met de NAVO wil doen. Stel dat ik nu een Oost-Europees land was: ik zou me ernstig zorgen maken over het pestgedrag van Poetin, of misschien zelfs een deal proberen te sluiten met de man. De Verenigde Staten zijn niet meer te vertrouwen. Kijk, ik denk dat we twee jaar Trump nog wel uithouden. Maar ik weet niet of onze instellingen nog zes jaar Trump kunnen overleven.

Oud-minister van Buitenlandse Zaken Madeleine Albright waarschuwt in haar nieuwe boek voor het fascisme. Denkt u over de politiek van vandaag ook in zulke grote woorden na?

Rhodes: Ja. Trump is de eerste president die vijandig staat tegenover democratische instellingen zoals de justitie of de vrije pers. Hij valt immigranten aan en mensen die er anders uitzien. Dat zijn duidelijke gelijkenissen. Maar ik denk niet dat Trump een masterplan heeft om van de VS een fascistisch land te maken, zoals Benito Mussolini in Italië en Adolf Hitler in Duitsland dat wel hadden. Ook in Europa komen extreemrechtse politici aan de macht. De vraag is of dat een tijdelijke verschuiving is van het evenwicht tussen links en rechts, of dat het een definitieve ommekeer is voor de westerse democratieën. Het zou vreselijk zijn als het Westen op zo’n angstige en vijandige manier naar de rest van de wereld begint te kijken. Dan komen we weer in een situatie terecht die in het verleden al tot oorlog heeft geleid.

Ziet u in de Democratische Partij al een kandidaat klaarstaan die het in 2020 tegen Trump kan opnemen?

Rhodes: Nee. We zijn nu gefocust op de tussentijdse verkiezingen voor het Congres en ik denk wel dat we daarin successen zullen boeken. Zulke verkiezingen kun je winnen met een negatief verhaal tegen de zittende president. In 2006 hebben de Democraten zo tegen Bush gewonnen, en in 2010 en 2014 de Republikeinen tegen ons.

Maar zo’n negatieve pitch werkt dus niet voor een presidentsverkiezing. Daarvoor is een sterke kandidaat nodig die een alternatieve visie kan presenteren. Ik denk dat er wel een twintigtal Democraten zich kandidaat zullen stellen, ze zien allemaal dat Trump wel te kloppen is. Maar ik kan absoluut niet zeggen wie het zal worden. Ik hoop dat het een soort van buitenstaander wordt. Barack Obama, Bill Clinton en Jimmy Carter waren op hun manier alle drie nieuwkomers die Washington wilden veranderen. Hillary Clinton, John Kerry en Al Gore waren dat niet, en zij hebben verloren. Ik hoop dus dat het iemand wordt van wie we vandaag nog helemaal niet hebben gehoord