1 jaar brexit: wat blijft er nog over van de ‘patriottische lente’?
Een jaar geleden beslisten de Britten om uit de Europese Unie te stappen. Volgens sommigen zou de brexit het begin betekenen van een populistische golf over Europa. Wat rest er nog van die gedachte na twaalf maanden?
Werden we op 24 juni wakker in een andere wereld? Een dag na de Leave-overwinning in het brexit-referendum van 23 juni ontstond er een vorm van lichte paniek in Europa. De banken, de Vlaamse economie, de eenheid van het Verenigd Koninkrijk en zelfs de Premier League: alle zouden ze lijden onder het vertrek van het VK uit de Europese Unie.
Maar wellicht was de staat van de democratie een van de grootste bezorgdheden. De Leave-campagne werd onder vuur genomen vanwege haar ‘leugenachtigheid’. Toenmalig UKIP-voorzitter Nigel Farage, huidig minister van Buitenlandse Zaken Boris Johnson en vele andere Leavers geregeld op de korrel genomen vanwege hun dubieuze argumenten.
Het meest sprekende voorbeeld hiervan is de beruchte bus waarop werd aangekondigd dat de ‘wekelijkse 350 miljoen pond voor de EU’ beter aan de gezondheidszorg besteed konden worden. Die vermeende som was gewoonweg fout.Maar het werk van verschillende factcheckers ten spijt, de toon was gezet.
Het zijn elementen die later zouden culmineren in de term post-truth, of post-waarheid. Het adjectief werd dan ook tot woord van het jaar uitgeroepen door het Britse woordenboekOxford Dictionaries. Feiten doen er niet meer toe in post-waarheidpolitiek – emotie en perceptie eens te meer, aldus de definitie.
Patriotten
De overwinning voor de Leavers zette ook een andere angst in gang: het vooruitzicht van een ultieme doorbraak van rechts-populistische partijen in het Westen.
Al heette dat op 24 juni nog een ‘patriottische lente’. Zo tweette Geert Wilders, enkele maanden voor de Nederlandse Tweede Kamerverkiezingen: ‘Het tijdperk van de Brusselse regenten en eurofiele politici is voorbij. Nu is het volk aan de beurt. De patriottische lente. #nexit’.
Maar de grootste schok stond het systeem te wachten op 8 november 2016. Het brexitreferendum kon nog aanzien worden als iets ’typisch Brits’. Het VK was immers altijd al een koele minnaar geweest van de EU, nietwaar? De bekende Nederlandse journalist Joris Luyendijk noemde de brexit zelfs een ‘zegen voor de EU’.
Toen werd Donald Trump verkozen als president van de Verenigde Staten.
They will soon be calling me MR. BREXIT!
Amerikaans president Donald Trump op Twitter
Bijeenkomst in Koblenz
Zoals de meeste Britse pollsters de brexit niet zagen aankomen, verraste de Trump-overwinning ook de publieke opinie, zowel binnen als buiten de Verenigde Staten. ‘De patriottische lente is volop bezig’, zei Vlaams Belanger Filip Dewinter kort na de Amerikaanse verkiezingen.
Plots werd de vergelijking tussen brexit en Trump herhaaldelijk gemaakt. Was UKIP-man Nigel Farage geen goede vriend van Trump? Had die laatste zijn openlijke steun niet uitgesproken voor de brexit? ‘They will soon be calling me MR. BREXIT!‘, had Trump drie maanden voor de verkiezingen getweet.
Met verkiezingen in onze buurlanden in het vooruitzicht werd het een drukke bedoening voor politieke commentatoren. Zou Marine Le Pen de macht grijpen in Frankrijk? Kan Geert Wilders überhaupt premier worden van Nederland? Is het Alternative für Deutschland in staat om bondskanselier Angela Merkel te onttronen?
Het hoogtepunt van die hooggespannen verwachtingen werd de bijeenkomst van verschillende populistische partijen in het Duitse Koblenz, eind januari van dit jaar. Daar stonden Le Pen, Wilders en andere Europese geestverwanten zij aan zij om de ‘patriottische lente’ aan te kondigen.
Meteen werd ook iedere verkiezing gezien als een stem voor of tegen populisme. Elke stembusslag borduurde voort op het brexitreferendum van 23 juni. De overwinning van de groene Alexander Van der Bellen bij de Oostenrijkse presidentsverkiezingen in december werd door Sigmar Gabriel, vicekanselier van Duitsland, als een ‘opluchting’ gezien.
Die stemming werd het best verwoord door Nederlands premier Mark Rutte. In een debat met Wilders omschreef hij de Nederlandse verkiezingen als ‘de kwartfinale in de strijd tegen het populisme’. Met deze metafoor maakte Rutte duidelijk dat de stembusgang in Frankrijk en Duitsland respectievelijk de halve finale en de finale betekenden.
De resultaten van de Tweede Kamerverkiezingen waren aanleiding voor een nieuwe ‘slaak van opluchting’ voor de EU. Wilders voldeed niet aan de verwachtingen, Ruttes VVD won afgetekend de verkiezingen.
In Frankrijk kon Emmanuel Macron opklimmen tot topfavoriet voor het presidentschap. Onder een gunstig gesternte van een door schandalen geplaagde conservatief François Fillon en een weinig populaire PS’er Benoît Hamon geraakte de pro-Europeaan met een opvallend positieve campagne in de tweede ronde. Daarin genoot hij de steun van de meeste kandidaten uit de eerste ronde en werd hij de nieuwe Franse president.
Ons volk is in een soort van staatsburgerlijke staking getreden.
Jean-Luc Mélenchon, voormalig Frans presidentskandidaat
Frans laagterecord
Van de patriottische lente is dus weinig in huis gekomen. Al verdient die uitspraak meteen wat nuance. Geert Wilders’ PVV werd bijvoorbeeld de tweede grootste partij van het land en won vijf zetels bij in de Nederlandse Tweede Kamer.
In Frankrijk stootte Marine Le Pen op haar beurt vlotjes door naar de tweede ronde van de presidentsverkiezingen. Toen haar vader Jean-Marie dat in 2002 al eens klaarspeelde, was Frankrijk in shock. Nu werd het aanzien als een quasi vanzelfsprekendheid.
Daarenboven kende de opkomst tijdens de tweede ronde een laagterecord: slechts 43 procent van de Franse stemgerechtigden bracht een stem uit. Dat stemde de links-populistische Jean-Luc Mélenchon zelfs tevreden. ‘Ons volk is in een soort van staatsburgerlijke staking getreden’, zei hij hierover.
En hoewel Oostenrijk als het begin van het einde van de populismegolf werd omschreven, is het opmerkelijk dat Norbert Hofer, de populistische kandidaat, maar liefst 46,2 procent van de stemmen achter zich kreeg.
Daarenboven wacht de Europese Unie nog enkele belangrijke verkiezingen. In september staat de functie van Angela Merkel ter beschikking in Duitsland. Maar haar voornaamste tegenstander, sociaaldemocraat Martin Schulz, is zelf pro-Europees. Daarover hoeft de EU zich weinig zorgen te maken.
In Italië zit dat anders. Daar lijken verkiezingen evenmin veraf. De Vijfsterrenbeweging, de anti-euro beweging van Beppe Grillo, kan bij een overwinning wel eens voor grote ongerustheden zorgen in Brussel.
Gefnuikt door kiessysteem
Zo wordt de ‘patriottische lente’ behoorlijk gefnuikt door de kiessystemen. Het tweerondensysteem in Frankrijk en de evenredige vertegenwoordiging in Nederland maken dat populistische partijen moeilijk de macht kunnen grijpen. In de VS kon Trump daarentegen de machtigste man ter wereld worden, zonder een meerderheid van de stemmen achter zich te krijgen.
Bovendien zeggen sommige commentatoren dat de chaos na de brexit en de schandalen in de Trump-administratie hebben geleid tot een groeiende afkeer tegenover het populisme. Dat zou onder andere tot het povere resultaat hebben geleid van de Vijfsterrenbeweging tijdens lokale verkiezingen in Italië.
Wat er ook van aan is, een jaar na de brexit is er (nog) geen sprake van een populistische golf die Europa zou overspoelen. Met een door verkiezingen verzwakte Britse premier Theresa May zal trouwens nog moeten blijken hoe ‘hard’ die brexit uiteindelijk zal worden.
De ‘patriottische lente’ lijkt – net als de scheiding tussen EU en VK – dan ook niet voor morgen.
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier