Veerkrachtig in woelige tijden

Wie denkt dat we nu afstevenen op rustiger tijden, maakt zichzelf best een illusie armer.

In 2008 beleefden we de grootste crisis sinds de Tweede Wereldoorlog. Met niet alleen de financieel-economische sector aan de rand van de afgrond, maar ook piekende prijzen van olie, grondstoffen en voedsel. Deze laatste veroorzaakte rellen in arme landen over heel de wereld.

Wie denkt dat we nu afstevenen op rustiger tijden, maakt zichzelf best een illusie armer. Turbulente tijden worden de normale gang van zaken. Alle ingrediënten hiervoor zijn aanwezig, zelfs op korte termijn.

De klimaatwijziging manifesteert zich nu duidelijk, met diverse extremen die zich voordoen in verschillende continenten. Dat betekent meer hevige regens in sommige gebieden en meer intense droogteperiodes in andere. Rusland kende door dit laatste ongekende bosbranden en een verstoorde landbouw. Omdat de graanoogst ferm zal tegenvallen, besliste Rusland voorlopig geen tarwe meer te exporteren. Hierdoor sprong de graanprijs op de internationale markten peilsnel de hoogte in. Koste een ton tarwe nog 130 euro begin juli, dan piekte hij in augustus tot boven de 236 euro, wat de hoogste prijs is sinds de voedselcrisis twee jaar geleden. Wie denkt deze prijsstijging enkel het gevolg is van een keurig werkende markt, vraag en aanbod weet u wel, zit er naast. Ze is het gevolg van speculanten en in het bijzonder pensioenfondsen die bijzonder actief zijn op de voedselmarkten. En zoals de Franse boerenactivist en groen europarlementslid José Bové schreef in Le Monde op 25 augustus, maakt het appetijt van de speculanten vooral het leven moeilijk van gezins- en sociaalecologische landbouw. Als er een ding verdampt is, dan zijn het wel ethische grenzen bij het speculeren. Er zijn nu ook al hefboomfondsen op voedsel, die tot gevolg hebben dat de koersbewegingen versterkt worden. En heel cynisch: je kan even veel geld verdienen met er op te gokken dat de voedselprijzen zullen stijgen, dan wel dat ze zullen dalen. Dat deze twee bewegingen beslissen over het leven en dood van hongerende mensen, daar vernemen we weinig over.

Dit toont dat het onzin is om de verschillende crisissen onafhankelijk van elkaar te bekijken: alsof de landbouw- en voedselcrisis los zou staan van de wijze waarop de financiële wereld functioneert. Hetzelfde geldt dan ook voor de wegen naar een oplossing: enkel een geïntegreerde aanpak, een maatschappelijk project met inhoud voor de verschillende maatschappelijke domeinen, kan ons terug op het duurzame pad zetten. Want alles hangt dus met alles samen. Als het brandt in Rusland staat de mondiale voedselvoorziening op losse schroeven. En als China groeit zoals het groeit, zullen de energieprijzen in heel de wereld maar in één richting evolueren. Naar boven. Het is misschien wat verloren gegaan in de zomerse komkommertijd, maar op de vooravond van de nationale feestdag was er een belangrijk bericht. China heeft de Verenigde Staten voorbijgestoken als grootste energieverbruiker. In amper tien jaar is het energieverbruik in China niet minder dan verdubbeld. En dan nog verbruikt de doorsnee Chinees maar een fractie van de energie obese Amerikaan.

Hoe ons vredevol wapenen tegen deze onzekere tijden? Uiteraard bestaat daar geen wondermiddel voor. Sterker nog, het drama van deze tijd is dat we niet beschikken over breed gedragen maatschappelijke projecten die daar een antwoord op formuleren. Wat er wel is, zijn bronnen van hoop, kleinere concepten en projecten die ons kunnen inspireren, zoals bijvoorbeeld The Resilience Alliance. Het centrale concept hier is Veerkracht, wat zoveel betekent als de capaciteit van systemen om verstoringen te absorberen en zichzelf te herorganiseren zonder dat de functie, structuur of identiteit verloren gaan. Een veerkrachtig systeem kenmerkt zich onder meer door diversiteit. Zo deint een schok of crisis niet noodzakelijk uit doorheen het heel systeem. Denk aan de landbouw: monoculturen zijn extreem kwetsbaar. Een diverse teelt met gewassen waarbij het ene beter bestand is tegen droogte, het andere tegen ziektekiemen edg., is veel robuuster in een meer turbulente omgeving. Maar hetzelfde geldt voor de samenleving: als we maar één oplossing hebben voor onze problemen (de markt, zoals de neoliberalen verkondigden in de jaren negentig), dan zit je diep in de problemen als deze oplossing haar beloftes niet inwilligt.

Net zoals een olieafhankelijke samenleving direct in de problemen komt als de marktprijs van deze ene energiebron sterk begint te stijgen. Onze economie en samenleving kent een dramatisch gebrek aan veerkracht. In 2000 bracht een staking van de vrachtwagenchauffeurs in Groot-Brittannië binnen de drie dagen het eiland op de rand van de afgrond. Had de staking nog één dag langer geduurd, dan was er nood aan voedselrantsoenering. Elke dag zijn we met ons huidig systeem slechts drie dagen verwijderd zijn van de honger.

Nadenken rond veerkracht is een totaal ander verhaal dan het verheerlijken op zich van innovatie of van een hooggeschoolde kennissamenleving. Het gaat er dan om welke vormen van kennis we als samenleving nodig hebben en moeten ontwikkelen om klaar te staan voor de veranderingen die op ons afkomen. En ook hoe we zullen samenwerken, om ook buiten de markt te komen tot vormen van maatschappelijke coöperatie. Op kleine schaal kennen we al het voorbeeld van Transition Towns als uitwerking van het concept veerkracht. Transitiedorpen en -wijken bereiden zich op een toekomst met minder olie, waarbij ze tegelijkertijd een antwoord willen bieden op de problematiek van klimaatverandering.

De volgende stap bestaat er nu in om na te gaan of veerkracht ook een werkbaar concept vormt voor grotere gemeenschappen. Neem nu Vlaanderen: misschien vormt veerkracht wel een alternatief voor het huidige rechts-economisch project Vlaanderen Distributieland. Hier ligt een mooie uitdaging op de plank voor links Vlaanderen: hoe tegengas geven en werken aan een veerkrachtig Vlaanderen dat klaar is voor turbulente tijden?

Dirk Holemans en Marc Heughebaert zijn redactieleden van Oikos – denktank voor sociaalecologische verandering