Beestenboel: ‘Door restanten van anticonceptiepillen in het water kunnen mannelijke boomkikkers vervrouwelijken’

© .
Dirk Draulans
Dirk Draulans Bioloog en redacteur bij Knack.

Het prachtige grasgroene kikkertje is terug van bijna weggeweest in Vlaanderen. Maar nieuwe bedreigingen duiken op.

In de tweede helft van de 20e eeuw kreeg de boomkikker in Vlaanderen zulke zware klappen dat waarnemers bang waren dat hij zou uitsterven. De volwassen diertjes leven in braambosjes en andere dichte begroeiingen in kleinschalige landschappen, waarin poeltjes – liefst beschenen door de zon en zonder vissen – liggen voor hun voortplanting.

Maar de ‘professionalisering’ van ons landschap voor grootschalige landbouwdoeleinden leidde tot ontwatering en de creatie van een strakke leefomgeving zonder poeltjes en zonder struikgewas. Het kleinschalige cultuurlandschap dat boomkikkers (en andere zeldzame dieren) nodig hebben, werd ongenadig uit onze natuur weggesaneerd. Onder druk van die landschappelijke aanslag verminderde het bestand van de boomkikker vanaf 1950 met meer dan 90 procent.

De boomkikker is terug van bijna helemaal weggeweest. De hoop bestaat dat hij andere Vlaamse provincies zal koloniseren

Sinds het begin van de 21e eeuw zijn de tropisch aandoende grasgroene kikkertjes met de opvallende zuignappen op hun tenen en de repetitieve mannenzangkoren in de lente evenwel aan een sterke remonte bezig. In de Limburgse vijvergebieden is de populatie vertienvoudigd, vooral dankzij goeddoordachte beheersmaatregelen die opnieuw geschikte leefgebieden voor de diertjes creëren. Ook de geïsoleerde populatie in de buurt van het Zwin in de kuststreek doet het goed. De boomkikker is terug van bijna helemaal weggeweest. De hoop bestaat dat hij andere Vlaamse provincies zal koloniseren.

Maar dat betekent niet dat de diertjes uit de gevarenzone zijn. Amfibieën krijgen het wereldwijd zwaar te verduren. Experimenten met dikkopjes van boomkikkers illustreren hoe ver het kan gaan. Een studie in het vakblad Ecology toont aan dat de klimaatopwarming gevolgen kan hebben voor de levensstijl van de diertjes. In warmer water gaan dikkopjes meer plantaardig voedsel eten dan in normale omstandigheden, wanneer ze eerder dierlijk voedsel consumeren. Wat daar de gevolgen van kunnen zijn, is niet duidelijk, maar het is zelden een goed teken dat diertjes hun gedrag (moeten) aanpassen onder druk van razendsnel veranderende levensomstandigheden.

Nog erger lijkt de vaststelling, gepubliceerd in Scientific Reports, dat de kikkertjes een geslachtsverandering kunnen ondergaan na contact met chemische restanten van anticonceptiepillen die met urine in rioolwater terechtkomen, maar niet volledig door waterzuivering verwijderd worden. Specifiek voor boomkikkers werd vastgesteld dat de diertjes in sommige omstandigheden massaal vervrouwelijken, wat uiteraard nefast is voor de gezondheid van een populatie.

Het is niet gemakkelijk om transseksualiteit in het veld vast te stellen, want je moet de uiterlijke geslachtskenmerken van de kikkertjes kunnen vergelijken met hun genetisch geslacht. In sommige – weliswaar in het laboratorium nagebootste – situaties kon de vervrouwelijking zo extreem zijn dat er geen enkel mannetje overbleef, wat impliceert dat voortplanting onmogelijk wordt.

Wat de revival van de boomkikker betreft, mogen we dus niet op onze lauweren rusten. We moeten oog hebben voor nieuwe bedreigingen voor de gezondheid van de kwetsbare diertjes. Ze zijn zo mooi dat het jammer zou zijn als we ze definitief verliezen. Wat natuurlijk niet wil zeggen dat minder mooie kwetsbare diertjes minder aandacht verdienen.

Partner Content