Nieuwe woorden voor nieuwe tijden

Hier is het om te doen: een cultuur van zorgvuldige aandacht ruilt het paradigma van de verkwisting in voor het paradigma van de cultivering.

De winter in de lente maakte het duidelijk: de klimaatverandering is bezig. Het staat ook te lezen in talloze rapporten, inclusief de rampzalige gevolgen. Toch brengen deze apocalyptische berichten onze samenleving niet in beweging. Doemdenken helpt niet, zo stelt ook de Duitse sociaal-psycholoog Harald Welzer. Zelf schreef Welzer in 2008 het sombere boek Klimaatoorlogen. Waarom in de 21 eeuw gevochten wordt. Hierin beschrijft hij de gevolgen van de klimaatverandering zoals de strijd om drinkwater, burgeroorlogen in arme landen en vluchtelingenstromen.

Twee jaar later schrijft Welzer het essay Mentale Infrastructuren. Hierbij beschrijft de auteur hoe het groei-paradigma naast de economie ook onze hoofden en harten vult. Daarom zal economische innovatie niet volstaan om de samenleving echt te verduurzamen. Belangrijker is na te gaan hoe onze idealen en wensen tot stand komen, dit geeft zicht op verandering. Een analyse die opvallende gelijkenissen vertoont met wat Paul Verhaeghe in eigen land schreef in Identiteit.

Ondertussen verlaat Welzer zijn betrekking op de universiteit en richt de stichting Futurzwei op. Deze wil de alternatieve levensstijlen en praktijken die ons een uitweg bieden, samenbrengen. Want ze vormen verhalen die we kunnen verbinden met ons persoonlijk leven en onze persoonlijke identiteit. In feite gaat het om positieve doelen, zoals een stad zonder auto’s, die ook wenselijk zijn zonder dat er klimaatverandering zou zijn. Welzer stelt dat doemberichten nauwelijks ons handelen beïnvloeden omdat ze niet verbonden zijn met onze concrete levens. Sterker nog: de consumptiekans van het moment is net in een wereld, waarin de toekomst slechter dreigt te zijn dan hij nu is, onklopbaar aantrekkelijk.

Met Futurzwei brengt Welzer de Toekomstalmanak 2013 uit. Deze bericht over een waaier aan initiatieven die werken aan een andere toekomst. In zijn inleiding denkt Welzer nog een stap verder. Eerder dan te focussen op hoe groeidwang in ons leven overheerst, laat hij zien hoe we ons door concrete praktijken kunnen bevrijden. Welzer toont dat een levenskunst van de toekomst er in bestaat het bereikte beschavingsniveau op vlak van onderwijs, gezondheid, edg. te behouden en tegelijk het hulpbronnenverbruik drastisch te verlagen. Het nieuwe paradigma heet cultiveren, niet groeien.

Want de grondslag van het menselijk leven blijft de verhouding tussen mens en omgeving. Daarom moeten we ons bevrijden van de consumptiedwang waardoor we ons laten aanpraten dat we elk jaar meer spullen nodig hebben. Als we elk jaar bijna de helft van het voedsel weggooien toont dit onze vervreemding van reële behoeften, en het gebrek aan besef dat dit samengaat met de uitputting van de overlevingsmiddelen van groepen elders in de wereld. Grenzeloos consumeren is geen mensenrecht, het grondrecht op een waardige levensstandaard voor iedereen is dat wel.

Welzer introduceert nieuwe woorden voor nieuwe tijden. Zo pleit hij voor het herstel van een toekomstvaardigheid en een totaal nieuwe intolerantie tegen de chronische schending van het mensenrecht om in de toekomst te overleven. Eenvoudig gezegd: willen we iedereen op aarde een waardig leven gunnen komt het er op aan, na een fase van compleet ontspoorde consumptie, terug normaal te worden.

De concrete verhalen in de toekomstalmanak vertellen hoe de duurzame visies op het goede leven in de concrete werkelijkheid vorm krijgen. En dat verandering niet enkel mogelijk is, maar dat ze ook leuk en een aanwinst voor onze levenskwaliteit kan betekenen. Hierbij is het belangrijk dat deze voorbeelden niet enkel als betere maar ook als andere praktijken worden begrepen. Enkel dan worden ze politiek – als nieuw geopende potentiële ruimtes van duurzaamheid. Zo gaat het niet om efficiënte motoren, maar om een andere mobiliteitscultuur; niet om bio-appels uit Nieuw-Zeeland, maar om een andere voedingscultuur.

Naast het belang van toekomstvaardigheid pleit Welzer voor een actieve achtzaamheid. Hierbij beseffen we dat we niet kunnen terugvallen op bestaande kennis en ervaringen om de toekomst duurzaam aan te pakken. Onachtzaam de zaken laten passeren, is niet meer aan de orde. En daar is het om te doen: een cultuur van zorgvuldige aandacht ruilt het paradigma van de verkwisting in voor het paradigma van de cultivering.

Harald Welzer spreekt op Het Groene Boek op 28/4.