Waterboarding moet kunnen, minderheden discrimineren eveneens. Kenneth Roth, directeur van Human Rights Watch, probeert de impact van president Donald Trump op Amerika en de rest van de wereld in te schatten.
De waar-was-u-toen-president-Kennedy-werd-neergeschoten-vraag is dringend aan actualisering toe. Waar was u toen bekend raakte dat Donald Trump de 45e president van de Verenigde Staten wordt, luidt de nieuwe versie. Kenneth Roth hoeft niet lang na te denken. De directeur van mensenrechtenorganisatie Human Rights Watch vertoefde op een van de vele election parties waar de bubbels klaar stonden om op president Hillary Clinton te toasten. ‘Het feest is tamelijk abrupt geëindigd’, geeft hij grinnikend toe. ‘Ik was totaal verrast, zoals zovelen.’
Roth bleef niet lang bij de pakken zitten. Een dag na de verkiezing al verspreidde hij een videoboodschap waarin hij Trump opriep zijn racistische en seksistische campagnetaal af te zweren en zich als een echte staatsman te gedragen. Respecteren van grondrechten en beschermen van minderheden horen volgens de HRW-directeur bij het presidentiële basispakket.
Precies één week later ontmoeten we hem in Brussel op een Europese tournee. De energieke New Yorker is al 23 jaar directeur van Human Rights Watch, dat onder zijn leiding een explosieve groei kende. HRW, vooral bekend om zijn rapporten over conflictgebieden, is in meer dan negentig landen actief. De aanleiding voor zijn reis ligt voor de hand. Ook voor mensenrechtenorganisaties zoals HRW en Amnesty International kan Trumps presidentschap een gamechanger worden. Maar Roth wil het niet alleen over de nieuwe bewoner van het Witte Huis hebben. Hij heeft ook een hard hoofd in de Europese vluchtelingencrisis en de opkomst van extreemrechts op het oude continent.
Na de eerste verbijstering sloegen heel wat wereldleiders een opvallend milde toon aan tegenover Donald Trump. Moeten we hem het voordeel van de twijfel geven?
KENNETH ROTH: Welke keuze hebben we? Give him a chance. Maar we moeten erg waakzaam blijven. Trump heeft het Witte Huis veroverd door op extreemrechtse sentimenten in te spelen, met een campagne doordrenkt van racisme en xenofobie. Als hij die lijn doortrekt, wordt het een ruige rit. Maar misschien kiest hij een andere weg. Trump is geen ideoloog maar een zuivere opportunist, in een ver verleden is hij zelfs nog Democraat geweest. Veel zal duidelijk worden als hij zijn staf helemaal heeft samengesteld.
Trump heeft tijdens de campagne gezegd dat folteren geoorloofd is in de strijd tegen het terrorisme. Maakt waterboarden straks een comeback in de CIA-gevangenissen?
ROTH: Het is moeilijk een peil te trekken op zijn ware bedoelingen, maar nationale veiligheid wordt wel een van de beleidsvlakken die we met argusogen zullen volgen. We zullen blijven vechten voor de sluiting van Guantanamo, voor het verbod op waterboarding en het beter reguleren van droneaanvallen. Daarnaast zie ik nog twee grote strijdthema’s: de behandeling van migranten, en het Amerikaanse gevangeniswezen dat dringend hervormd moet worden. Wat dat laatste betreft, ben ik optimistisch.
Hoe bedoelt u?
ROTH: Er zitten veel te veel mensen in de Amerikaanse gevangenissen. Ook veel Republikeinen vinden dat het zo niet verder kan. Obama heeft er wat aan proberen te doen, maar elk initiatief van zijn kant werd door het Congres gesaboteerd. Dat probleem valt weg met een president die een meerderheid in het Congres achter zich heeft.
Trump heeft na zijn verkiezing aangekondigd dat hij tussen twee à drie miljoen ‘criminele’ illegalen wil deporteren. Eigenlijk ligt dat cijfer op hetzelfde niveau als onder Obama, die een recordaantal illegalen, vooral Latino’s, liet deporteren. Maakt het voor het Amerikaanse migratiebeleid wel uit wie in het Witte Huis resideert?
ROTH: Toch wel. Het klopt dat het uitzetten van criminele illegalen onder Obama een hoge vlucht heeft genomen. Al moet je crimineel met een korrel zout nemen. Het betrof vaak lui met een verkeersovertreding of een kruimeldiefstal op hun strafblad. Obama heeft ook geprobeerd om zo’n vijf miljoen illegalen te regulariseren: mensen die al lang in Amerika verblijven en er een bestaan hebben opgebouwd. Zijn plan werd helaas door verschillende staten verworpen. De president heeft het proberen te redden door naar het Hooggerechtshof te trekken, zonder resultaat.
Van Trump hebben we weinig goeds te verwachten. Migranten waren zowat zijn favoriete doelwit in de campagne. Toch merk ik ook hier een evolutie. Drie miljoen, dat klinkt al heel anders dan de elf miljoen waar hij als kandidaat van sprak. We kunnen alleen maar hopen dat ook bij Trump het besef insijpelt dat je geen economie kunt bouwen op elf miljoen zwartwerkers zonder dat je die vroeg of laat rechten en een legale status geeft.
De kans is groot dat Trump tijdens zijn ambtstermijn drie rechters voor het Hooggerechtshof zal kunnen benoemen, waardoor dat een uitgesproken conservatief stempel krijgt. Nog een reden tot bezorgdheid?
ROTH: Absoluut. We vrezen vooral voor het recht op abortus. Trump heeft gezegd dat hij de ‘Roe vs Wade-ruling’ ongedaan wil maken, de case die sinds 1973 het recht op abortus waarborgt in de hele VS. Als het zover komt, is het opnieuw aan elk van de vijftig staten om abortus te regelen, wat in de meeste gevallen op een totaalverbod zal uitdraaien. Geen probleem, volgens Trump: vrouwen kunnen naar Californië of een andere progressieve staat reizen als ze een abortus willen. Maar dat is onzin, want heel veel van die vrouwen zijn te arm om zo’n reis te maken. Abortus dreigt een elitair recht te worden.
In Europa reageren extreemrechtse en populistische politici euforisch op Trumps overwinning.
ROTH: De voedingsbodem voor populisten is net zo rijk in Europa als in Amerika. Kijk, er zijn vele elementen die tot Trumps overwinning hebben bijgedragen, maar de voornaamste twee liggen voor de hand. Een groot deel van de bevolking profiteert niet van de globalisering en voelt zich door de politiek in de steek gelaten. Precies in die groep leeft een diepe angst voor maatschappelijke veranderingen, waarvan migratie veruit het meest in het oog springt. Voeg daar nog de door terrorisme aangeblazen angstepidemie aan toe en het resultaat is een cocktail waar populisten van profiteren. Maar het zijn valse profeten, want uiteraard zullen de Trumps van deze wereld hun beloften niet waarmaken. De globalisering is een feit. Transport- en communicatiemiddelen laten zich niet terugschroeven, net zomin als de migratie die ermee gepaard gaat.
Waarom krijgen traditionele partijen dat aan de kiezer niet meer uitgelegd?
ROTH: Europese centrumpartijen hebben gefaald als pleitbezorgers voor de rechtsstaat en voor cruciale waarden zoals vrijheid, tolerantie en solidariteit. Hun achterban gelooft niet meer dat rechten dienen om de burger tegen de overheid te beschermen. Rechten zijn instrumenten geworden waarmee allerlei groepen – minderheden, moslims, terroristen, men gooit alles op een hoop – de overheid bedriegen en de belangen van de meerderheid schaden. Het ergste is dat mainstream politici daar een eindweegs in meegaan. Zo heeft de Britse premier Theresa May het een schande genoemd dat HRW samen met andere zogenaamd linkse bewegingen durft te protesteren tegen mensenrechtenschendingen begaan door Britse soldaten in Irak. Politici zouden pal moeten staan tegen die populistische stroming, maar het tegenovergestelde gebeurt. Kijk naar de Franse verkiezingscampagne. Nicolas Sarkozy neemt het discours van Marine Le Pen over, in de naïeve veronderstelling haar de wind uit de zeilen te halen en kiezers af te snoepen. Dat zal niet lukken, het enige resultaat is dat hij het ranzige FN-discours meer legitimiteit geeft.
President Obama heeft op zijn afscheidstournee de Duitse bondskanselier Angela Merkel met lof overladen. Terecht?
ROTH: Merkel staat op eenzame hoogte. Ze is de enige leider die opkomt voor de kernwaarden van de Europese Unie en voor de rechten van asielzoekers. Haar officiële verklaring na Trumps verkiezing was duidelijk: we willen een hechte band met Amerika, maar we aanvaarden geen compromissen over onze kernwaarden. Waarom is zij samen met de Canadese premier Trudeau de enige die dat voorbehoud heeft gemaakt? Er zouden veel meer leiders van haar kaliber moeten zijn. Want Merkel kan het niet alleen, zoals blijkt uit de vluchtelingencrisis. Ik kom recht uit Athene. Gezinnen met kinderen slapen er in tenten op een ongebruikt luchthaventerrein, in ellendige omstandigheden. Dat is niet de schuld van de Grieken, want door het opgelegde bezuinigingsbeleid hebben ze geen middelen om betere opvang te organiseren.
In België heeft staatssecretaris voor Asiel en Migratie Theo Francken (N-VA) het aantal ‘Dublin-deportaties’ fors opgevoerd: vluchtelingen worden teruggestuurd naar het land waar ze de Europese Unie zijn binnengekomen, meestal Griekenland of Italië.
ROTH: (geërgerd) Die Dublin-regeling is absurd, ze verschuift de zwaarste lasten van de migratie naar de armste landen van de Unie. Wie verzint zoiets? Europa moet beseffen dat migratie een continentaal fenomeen is dat gemeenschappelijk moet worden aangepakt. Helaas, de solidariteit is ver zoek. Van de belofte om 160.000 vluchtelingen vanuit Griekenland en Italië in andere lidstaten te hervestigen, is nog niks in huis gekomen. We zijn als HRW erg kritisch voor de hele Turks-Europese deal. Het is een goede zaak dat Europa drie miljard euro investeert om de opvang van Syrische vluchtelingen in de eigen regio te verbeteren. Maar het kan niet dat afgewezen asielzoekers vanuit Griekenland naar Turkije worden gedeporteerd. Turkije is geen veilig land, vluchtelingen hebben er geen volwaardig statuut en nauwelijks rechten, en sinds de mislukte staatsgreep gaat het er met de mensenrechten snel bergaf. Griekse rechters zien dat in, ze hebben tot dusver iedere poging tot gedwongen uitzetting naar Turkije geblokkeerd. Daar hoor je in de rest van Europa weinig over, en het is maar de vraag hoe lang de Grieken hun principieel verzet nog volhouden. De Europese druk op Athene om te plooien, is enorm.
Nu de naam Syrië is gevallen: Donald Trump wil met Rusland samenwerken om de IS uit te roeien. Verwacht u daar heil van?
ROTH: Hoegenaamd niet. Om te beginnen is de Islamitische Staat een relatief kleine factor op het Syrische strijdtoneel. Ik begrijp wel dat Europa er wakker van ligt omdat de IS voor jullie een rechtstreekse bedreiging vormt. Maar laat de cijfers spreken: 85 procent van de slachtoffers in Syrië valt door geweld van president Assad, gepleegd door regeringstroepen en hun bondgenoten, waarvan Rusland de belangrijkste is. Gaan we daar nog wat extra bommen bovenop doen? Dat lijkt me het slechtste idee ooit. De Syrische crisis zal niet opgelost raken als we het vuur onder de pan niet doven. Er moet een politieke oplossing komen, zodat de soennitische bevolking niet langer discriminatie en onderdrukking hoeft te vrezen. Zo is tenslotte de IS ontstaan, als reactie op de gruwelijke en corrupte dictatuur van de sjiitische president Al-Maliki.
Enkele weken geleden publiceerde HRW een kritisch rapport over de antiterreurmaatregelen die België na de aanslagen in Brussel en Parijs heeft getroffen. Daarin werd het overdreven politiegeweld bij arrestaties en controles gehekeld, evenals de onmenselijke omstandigheden waarin terreurverdachten zitten opgesloten. Minister van Binnenlandse Zaken Jan Jambon en zijn collega van Justitie Koen Geens verwierpen de kritiek: eventuele uitschuivers waren te verklaren door de immense druk waaronder de veiligheidsdiensten moeten werken.
ROTH: Die immense druk is een feit maar geen excuus. De strijd tegen terrorisme kan alleen worden gewonnen door bruggen te bouwen met de gemeenschappen waarin terroristische aanslagen mogelijk worden beraamd. De feiten spreken voor zich, op dit moment is dat vooral de moslimgemeenschap. Dan heb je er als overheid alle belang bij om het vertrouwen van die gemeenschap te winnen, zodat de mensen van die gemeenschap zelf naar de politie stappen als ze een terroristische plot vermoeden. Dat kan bijvoorbeeld door meer diversiteit in je veiligheidsapparaat in te bouwen. Radicalisering in de gevangenis? Een niet te onderschatten probleem, inderdaad. Maar mensen voor lange periodes in eenzame opsluiting gevangenhouden, is en blijft een inhumane behandeling in strijd met allerlei internationale verdragen die ook België heeft geratificeerd.
U draait al drie decennia mee als mensenrechtenactivist. Ziet u enige vooruitgang?
ROTH: Dertig jaar geleden bestond Latijns-Amerika voornamelijk uit militaire dictaturen en leefden de Oost-Europeanen onder het juk van communistische regimes. Vandaag zijn daar democratieën voor in de plaats gekomen, de ene al beter dan de andere. De Apartheid in Zuid-Afrika? Geschiedenis. Oké, er zijn ook regio’s waar het helemaal niet de goede kant uitgaat. Maar ik heb dit ook nooit als een lineair proces beschouwd, er is geen onafwendbare evolutie naar meer respect voor mensenrechten. Daarom blijven organisaties zoals HRW noodzakelijk. Onze missie is nog altijd dezelfde: we moeten de prijs voor het schenden van mensenrechten opdrijven zodat de verantwoordelijken gedwongen worden ermee te stoppen.
DOOR ERIK RASPOET, FOTO’S DIETER TELEMANS
‘De voedingsbodem voor populisten is net zo rijk in Europa als in Amerika.’
‘Met Trump dreigt abortus in de Verenigde Staten een elitair recht te worden.’
‘Angela Merkel is de enige leider die opkomt voor de kernwaarden van de Europese Unie en voor de rechten van asielzoekers.’
