DE MEESTE VLAMINGEN raden het af: Congo koloniseren, voor Filip Dewinter stemmen of Somaliërs roosteren. Dat zijn rare dingen om naast elkaar te zetten, maar de Vlaamse schrijver David Van Reybrouck heeft over alle drie minstens één boek of toneelstuk gemaakt. Congo en Missie schrijven en herschrijven de geschiedenis van onze voormalige kolonie. Zijn essay Pleidooi voor populisme probeert de mensen te begrijpen die kiezen voor schijnbaar van de pot gerukte politici. En Para, een stevige brok teksttheater die Bruno Vanden Broecke de afgelopen weken magistraal op de scène zette, grijpt terug naar een nationale schande: de Belgische para’s die in 1993 op vredesmissie in Somalië een lokale inwoner boven een vuurtje houden. Wie 2016 overschouwt, wat in dit eindejaarsnummer uitvoerig gebeurt, kan met het oeuvre van Van Reybrouck zijn voordeel doen. Wie weet liggen er sleutels voor de toekomst in verborgen.
IN ALLE DRIE de gevallen brengt Van Reybrouck meer empathie op voor de blanke man dan gewoonlijk: de kolonisator/missionaris, de misnoegde middenklasser en de racistisch genoemde militair worden in zijn verhalen opnieuw mens. Dat is niet zonder risico, want het zet de deur open voor een vergoelijking van hun gedrag. De auteur lijkt de lelijkste kanten van een rancuneuze, haatdragende of ronduit misdadige onderdrukker onder de mat te schuiven. In Para wordt beweerd dat het roosteren toch niet zo erg was: ‘Ze houden hem een meter boven de vlam.’
DAT IS BEDENKELIJK, maar misschien heeft het afgelopen jaar ons wel getoond dat het soms zinvoller kan zijn om te proberen te begrijpen dan te veroordelen. De verkiezing van Donald Trump heeft de ‘elite’ verrast – en dan gaat het niet alleen over bankiers, maar ook over de intellectuele bovenklasse. Trump was in 2016 bepaald niet het enige noodsignaal. Ook de agressie tegen de vluchtelingen in dit land zorgde voor reacties vanuit de onderbuik. De bijval voor het gewapend bestuur, van versterkte Snelle Respons Teams tot dromen van arrestaties zonder rechterlijke toetsing, was een derde teken aan de wand. In eerste instantie keken hoger opgeleiden telkens meewarig of stomverbaasd toe, maar gaandeweg maakte ook een zekere radeloosheid zich van hen meester: waar komt dit vandaan? En wat kunnen we ertegen doen? Hier en daar begon het te dagen dat het niet zal volstaan om Trump-stemmers – of toekomstige Dewinter-stemmers – dom te vinden en voort te ploegen.
NEERKIJKEN op Vlamingen die anders denken – rechtser, bitterder, kwader – maakt meer kapot dan ons lief is. De arrogantie van de slimmeriken kweekt tonnen ressentiment. De culturele arrogantie van de financiële en intellectuele elite maakt de diepste vormen van colère wakker. Een stem voor een populist is dan nog het kleinste kwaad. De vernederingen zijn subtiel: zelden lacht de elite de verliezer recht in zijn gezicht uit, of die nu een verliezer is geworden van de globalisering, de robotisering of gewoon van zijn eigen tekortschieten. Zelfs als de elite de beste bedoelingen heeft, is er een reële kans op vernedering.De morele eisen die ze stelt zijn soms al te hoog voor zichzelf (is de vergelijking van Aleppo met Srebrenica echt zo’n goed idee?),voor de verliezer zijn ze buitenaards. De wildgroei van de goede bedoelingen, in naam van de verlichting en de rechten van de mens, maakt van iedereen een verliezer. Maar van de verliezers nog meer: zij worden met de nek aangekeken omdat ze de ruimte niet hebben om er zelfs maar over na te denken en de juiste meningen te vormen.
ALS JE MET EEN RACIST in gesprek gaat, zeg je daarmee niet dat racisme geen probleem is – integendeel. En ook al blijft het een goed idee om met zijn kiezers te praten, Trump blijft gevaarlijk. De conclusies van de verfoeide ‘weldenkende elite’ zijn vaak de juiste. Maar het heeft geen zin om de bestrijders van die conclusies uit te lachen. En het kan helpen als de elite haar eigen tekortschieten in het vizier houdt. Gelijk hebben is één ding, gelijk krijgen is nog veel belangrijker. Ziedaar de hamer en het aambeeld van 2016, en ongetwijfeld ook van 2017: hoe trekken de winnaars de verliezers mee – en de verliezers de winnaars – in een positief samenlevingsproject waarin de ene zich niet vernederd hoeft te voelen en de andere niet geschoffeerd wordt? Door onverzettelijk beginselvast te blijven, zeker, maar tegelijk het gesprek met een boze buurman aan de gang te houden. Makkelijk wordt het niet. Maar een goed gemikt zwijgen kan wonderen doen. En een paar seconden begrip ook.
Bert Bultinck is hoofdredacteur van Knack.
De culturele arrogantie van de elite maakt de diepste vormen van colère wakker.
