Bart De Wever zit nog lang niet aan zijn limiet. Dat blijkt uit het postelectorale onderzoek van TNS/Dimarso, dat eindelijk werd vrijgegeven. De doorlichting zal ongetwijfeld tot politiek gemanoeuvreer leiden.
De verkiezingen van 2009 kenden maar één echte winnaar, naast twee halve winnaars die ontgoocheld achterbleven omdat ze de peilingen niet waarmaakten. Voor de rest verloor iedereen, en het hing van het gespin voor en na de verkiezingen af of dat ook zo werd aangevoeld. Dat concludeert het onafhankelijke postelectorale onderzoek van TNS/Dimarso, tot op heden onder embargo bij de vier politieke partijen (CD&V, N-VA, Open VLD en SP.A) die het hadden aangekocht, maar nu exclusief in Knack. De grote winnaar is natuurlijk N-VA, waarvoor het 289 pagina’s tellende verkiezingsrapport leest als een zegebulletin. De partij boekte een ongeziene winst van 400.000 stemmen, een zege zonder voorgaande in de recente vaderlandse politiek. Bovendien zit N-VA nog op een goudmijn: bijna één kiezer op de drie overwoog in juni 2009 om op de partij van Bart De Wever te stemmen.
De twee halve winnaars zijn Lijst Dedecker en Groen!, die er beide op vooruitgingen, maar door te gunstige peilingen een ‘overwinningsnederlaag’ leden. Vlaams Belang en Open VLD verloren afgetekend en zitten volgens TNS/Dimarso mogelijk nog wel een tijdje in de hoek waar de klappen vallen. Nog meer confronterend is het onderzoek voor SP.A en vooral voor CD&V, die van objectieve verliescijfers ‘verliesoverwinningen’ wisten te maken. Bij de socialisten valt dat enigszins uit te leggen als opluchting na peilingen die ronduit op rampspoed wezen. Niet zo voor CD&V, waarvan het resultaat volgens het verkiezingsrapport verdoezeld wordt door het uiteenvallen van het kartel met N-VA. Het is moeilijk te bepalen hoe de verhoudingen binnen het vroegere kartel exact lagen, maar TNS/Dimarso schat dat CD&V bij de verkiezingen ongeveer 110.000 kiezers verloor aan N-VA. Dat gaat dus om kiezers die vroeger op het kartel stemden vanwege CD&V en nu richting N-VA trokken. Als dat klopt, dan was dit met voorsprong de belangrijkste kiezersstroom en het belangrijkste politieke feit van de stembusslag van 2009. Het zou betekenen dat CD&V alleen al aan N-VA een verlies van ongeveer 3 procent van de Vlaamse stemmen leed, wat haar totaalresultaat qua achteruitgang op het niveau van de grote verliezers Vlaams Belang en Open VLD brengt. Het betekent ook dat de vroegere kartelpartner een nijpend gevaar is geworden voor de christendemocraten. TNS/Dimarso bestempelt de vertrekkers als ‘een electoraat dat ontgoocheld was in het gebrek aan communautaire vooruitgang en de gebroken beloftes hekelde’. En daar houdt het slechte nieuws niet eens op: niet minder dan 27 procent van de kiezers die nu voor CD&V stemden dacht ernstig aan N-VA, wat De Wever en co. veruit de voornaamste concurrent van de christendemocraten maakt. Andersom zit ook de grootste winst voor de christendemocraten bij N-VA: 34 procent van De Wevers electoraat had interesse voor de vroegere kartelpartner.
CD&V-voorzitster Marianne Thyssen betwist de berekening van TNS/Dimarso: ‘Men baseert zich hier op een zeer onrealistisch uitgangspunt, namelijk dat N-VA in 2007 slechts goed was voor een dikke 3 procent van de kartelscore, die in totaal bijna 30 procent bedroeg. Dat lijkt mij een forse onderschatting. Als we ervan uitgaan dat de N-VA in 2007 4 à 5 procent van de kiezers bekoorde, is er netto geen enkele verschuiving tussen CD&V en N-VA.’
Vergeet de Slimste mens
Als verklaring waarom N-VA zo eclatant won, ontkracht het onderzoek de mythe van het Slimste mens-effect. Dat blijkt immers nauwelijks te bestaan. 20 procent van de Vlamingen geeft toe dat de passage van Bart De Wever in het tv-programma De slimste menster wereld een rol heeft gespeeld bij het uitbrengen van zijn stem. Dat lijkt misschien veel, maar de privédetective die Jean-Marie Dedecker achter Karel De Gucht aanstuurde, telde mee voor 23 procent van de Vlamingen. De aanvullende Vlaamse kinderbijslag, toch niet het allerbelangrijkste punt op de politieke agenda, was zelfs voor 41 procent stembepalend. De belangrijkste electorale overweging was natuurlijk de economische crisis (68 procent).
Het succes van Bart De Wever blijkt diepere wortels te hebben. Vlaanderen is centrumrechts geworden, stelt het verkiezingsrapport. De groep kiezers die zich vroeger links noemde, wordt kleiner en velen die in het centrum zaten, zijn naar rechts opgeschoven. Wanneer men de Vlaming vraagt om de politieke partijen ideologisch te situeren, dan blijkt N-VA het beste aan die centrumrechtse positie te beantwoorden. TNS/Dimarso stelt bovendien vast dat het aan de rechterflank bijzonder druk is geworden. Daar huist een grote groep kiezers die sterk twijfelt tussen N-VA, Lijst Dedecker en Vlaams Belang. ‘De keuze wordt gemaakt naarmate het accent meer op het communautaire (N-VA), het wantrouwen tegen migranten en asielzoekers (VB) of de foertstem (LDD) komt te liggen’, meent het rapport. N-VA wist de rechtse twijfelaar het beste aan zich te binden en snoeide zo in het potentieel van haar twee concurrenten.
Open VLD en CD&V vechten ondertussen om het centrum, al zit daar minder winst dan voorheen. De Vlaamse liberalen behaalden een barslechte score, en leden eigenlijk de nederlaag die in 2007 werd gevreesd. Toen ging een uitzonderlijk sterke campagne-eindsprint ten koste van SP.A. Bij de recentste verkiezing waren de rollen omgekeerd. Er blijkt een groep tactische kiezers te bestaan die SP.A dan wel Open VLD te hulp komt wanneer een van beide in slechte papieren lijkt te zitten. Groen! wordt door de kiezer tegenwoordig als minder links dan de socialisten beschouwd, wat hun score allerminst kwaad doet.
CD&V: perceptie is alles
Hoe was 7 juni?
‘Hoewel de christendemocraten werden uitgeroepen tot een van de grote winnaars van de stembusslag, waren de verkiezingen van 2009 voor CD&V geen uitgesproken succes. De partij heeft haar overwinningsperceptie eerder te danken aan het verlies van naaste achtervolgers VB en Open VLD’, schrijft TNS/Dimarso. Vergeleken met de tijd van het kartel overwogen minder mensen om voor CD&V te kiezen, en binnen dat beperktere potentieel wist de partij een significant kleiner aandeel om te zetten in stemmen. Het uiteenvallen van het kartel vertroebelt het beeld, maar anders had de balans er voor CD&V heel vervelend uitgezien. CD&V-voorzitster Marianne Thyssen wil het slechte nieuws van TNS/Dimarso niet horen: ‘CD&V boekte een góéd resultaat, beter dan de meest optimistische voorspellingen. Zeker na het moeilijke jaar 2008, met de kartelbreuk en het ontslag van Yves Leterme, was dit een onverhoopt knappe uitslag. Bovendien sloegen we een kloof van bijna 8 procent ten aanzien van de tweede grootste partij. Het is achttien jaar geleden dat het verschil nog zo groot was.’
Wat nu?
Kris Peeters werd met succes uitgespeeld, maar daarbuiten beschikten de christendemocraten over weinig troeven. De CD&V-kiezer had er volgens het rapport ‘niet zozeer vertrouwen in dat CD&V de beste routes en kaarten (lees: programma, nvdr) had om het schip langs de klippen te loodsen, maar had met Kris Peeters wél de beste en meest vertrouwenwekkende kapitein en een eensgezinde bemanning die niet vechtend over het dek rolde’. In tijden van financiële crisis werd CD&V beloond voor haar aura van stabiliteit. De partij moet boven alles eensgezind naar buiten blijven treden.
Quid N-VA?
TNS/Dimarso schat dat CD&V ongeveer 110.000 kiezers verloor aan N-VA. Thyssen betwist dat cijfer en ziet in haar vroegere kartelpartner ‘geen bedreiging’. ‘Wij hebben een veel solidere basis dan de N-VA, die een louter communautaire partij is. Op het moment dat N-VA communautair voor een scherpe keuze staat, komt er binnen haar kiezerskorps een kloof naar boven: op de harde lijn blijven en alles afwijzen, of bijvoorbeeld wél instemmen met een overlegde oplossing voor Brussel-Halle-Vilvoorde.’
N-VA: Robin Hoodimago
Hoe was 7 juni?
N-VA mag zich de enige echte winnaar van juni 2009 noemen. De partij boekte een winst van 400.000 kiezers. De oproep van Jean-Luc Dehaene om niet voor het kleine N-VA te stemmen, wat in wezen een pleidooi tegen electorale versplintering was, verleende de partij volgens TNS/Dimarso ‘een Robin Hoodkarakter’, nodig om kiezers te winnen die anders bij extreemrechts zouden zijn terechtgekomen. Tegelijk wist N-VA zich ook te positioneren als een valabel alternatief voor de traditionele centrumpartijen. De partij was dus een spannende keuze en tegelijk een veilige gok. Ter illustratie van dat laatste: alle krantenrapporten prezen de N-VA-fractie als de bekwaamste van het land.
Wat nu?
31 procent overwoog in 2009 op N-VA te stemmen. De partij heeft dus nog een enorm potentieel. Slechts 12 procent zou onder geen beding voor N-VA stemmen; geen enkele partij komt in de buurt van dat cijfer. De toekomst oogt zo rozig dat het haast niet anders kan dan dat voor N-VA de wittebroodsweken voorbij zijn. Andere partijen lazen dit onderzoek ook en zullen het verantwoordelijke bestuurdersimago van N-VA onderuit willen halen en Bart De Wever tot communautaire keuzes dwingen.
Quid N-VA?
‘De belangrijkste uitdaging voor N-VA bestaat erin haar imago van standvastigheid en rechtlijnigheid te handhaven zonder de meer gematigde nieuwe kiezers opnieuw van zich te vervreemden’, schrijft TNS/Dimarso. ‘Wij gaan voortdoen zoals we bezig zijn: realistisch en geloofwaardig’, reageert voorzitter Bart De Wever. ‘De N-VA is in tegenstelling tot sommige andere partijen een typische aanbodpartij. Wij zullen steeds vertrekken van onze eigen ideologie en ons eigen programma. We zien dan wel hoeveel steun we voor ons verhaal kunnen verwerven.’
OPEN VLD: onverschillige kiezer
Hoe was 7 juni?
Samen met Vlaams Belang was Open VLD de grote verliezer van de verkiezingen. De partij verloor zo’n 150.000 stemmen. In vergelijking met 2007 is de uitstroom ongeveer even groot, en de rekruteringskracht van Open VLD botte bovendien fors af. ‘De partij had geen wervend verhaal (…). Ze laat kiezers onverschillig’, oordeelt het verkiezingsrapport scherp. De kiezer heeft Open VLD niet willen afstraffen, maar zag tegelijk ook geen reden om ervoor te stemmen. Op het hoofdkwartier in de Brusselse Melsensstraat is die boodschap goed aangekomen. ‘Open VLD wordt voortaan opnieuw de partij van de ambitie en de vernieuwing’, aldus voorzitter Alexander De Croo. ‘De kiezer verwacht van ons gedurfde ideeën. Liberalen die zich mak opstellen, worden altijd afgestraft.’
Wat nu?
Het onderzoek van TNS/Dimarso suggereert tezelfdertijd dat al te fel breken met het verleden niet verstandig is. De Europese lijst van Guy Verhofstadt scoorde beduidend beter dan de Vlaamse. Volgens De Croo ‘omdat Verhofstadt het Europese debat inhoudelijk domineerde, zoals het voor liberalen hoort’, al erkent de voorzitter eveneens dat ‘het staatsmanschap van de ex-premier’ ongetwijfeld stemmen lokte.
De ruzies tussen Open VLD en LDD kostten beide partijen kiezers. Vooral de standvastige en kalme CD&V profiteerde. Niet ruziën, lijkt het verkiezingsrapport Open VLD toe te schreeuwen.
Quid N-VA?
Erg opmerkelijk is dat significant veel Open VLD-kiezers (32 procent) terug wil naar het unitaire België. Het aantal kiezers dat een onafhankelijk Vlaanderen ambieert (8 procent) is nergens zo klein. Ligt daar voor de liberalen een kans om zich op te stellen als de partij die de vermoeidheid over de dominantie van het communautaire verwoordt, en een soort anti-N-VA te worden? ‘Je kúnt het communautaire niet terzijde schuiven, er moeten op dat vlak namelijk inderdaad een aantal zaken uitgeklaard worden vooraleer je politiek vooruit kunt’, meent Alexander De Croo. ‘Maar dat mijn partij niets wint bij communautaire scherpslijperij, beseffen wij goed.’
LIJST DEDECKER: geen oplossing
Hoe was 7 juni?
Het schoolvoorbeeld van een overwinningsnederlaag: LDD won 50.000 kiezers na het toch al opmerkelijke resultaat van 2007, maar door aanhoudend gunstige peilingen voelde de uitslag alsnog aan als een verlies. Sociologisch blijkt Lijst Dedecker de enige echte arbeiderspartij en de partij die het beste de pure proteststem vangt. Kopstuk Jean-Marie Dedecker reageert dat LDD inderdaad ‘een rol als de Test-Aankoop van de democratie’ ambieert.
Daar staat tegenover dat de kiezers die LDD verlieten ‘hun stem een grotere nuttigheidswaarde wilden geven’, aldus het verkiezingsrapport. ‘Bezorgd door de schandaalsfeer rond de partij en de zwakke kwaliteit van de lijsten gingen ze elders op zoek naar partijen die bij hun thematische bekommernissen aansloten, maar meer vertrouwen wekten en standvastigheid betoonden.’ En dat was in eerste instantie N-VA.
Wat nu?
Niet minder dan 30 procent van de LDD-kiezers besliste pas in het stemhokje. Drie op de tien LDD-stemmers hadden ernstig aan VB, N-VA of Open VLD gedacht. Het dreigt voor LDD bovendien steeds moeilijker te worden om haar broze en volatiele kiezerskorps aan zich te binden, aangezien de frontman zijn imago van sympathieke underdog stilaan kwijt is. De afkeer voor Dedecker en zijn partij steeg naar 36 procent van het totale electoraat, een toename van wel 7 procent.
Quid N-VA?
N-VA nam op het politieke spectrum de centrumrechtse plek in die LDD voor ogen had. Een levensgroot probleem, waar de analisten van TNS/Dimarso geen oplossing voor zien: ‘De rechtsere opstelling van Open VLD in de federale regering, het winnaarselan van N-VA en het persoonlijke charisma van De Wever dreigen Dedecker tot een extremere koers te bewegen. Daar zou hij niet alleen in het vaarwater terechtkomen van een zich radicaler opstellend VB, maar dreigt hij zich ook te vervreemden van zijn eigen achterban.’ Jean-Marie Dedecker denkt dat de kwestie zichzelf zal oplossen en reageert door niet te reageren: ‘Je aanpassen aan de tegenstander is het beste recept voor een nieuwe nederlaag. De Wever leeft in een hype, maar zit ook in een spagaat tussen macht en oppositie. Ook van de nieuwe VLD ga ik me niets aantrekken, ik ga gewoon nijver voortwerken.’
VLAAMS BELANG: geloofwaardige concurrenten
Hoe was 7 juni?
Net zoals de federale verkiezingen van 2007 was ook de stembusslag van 2009 voor Vlaams Belang een bloedbad. Daardoor is zijn spectaculaire winst van 2004 volledig tenietgedaan. De partij zakt zelfs zo’n 100.000 stemmen onder het resultaat van 2003. De gematigde kiezer vertrok bij Vlaams Belang. Wel gebleven is een groep die TNS/Dimarso als ‘pavlovkiezers’ bestempelt. Eén VB-stemmer op de vijf noemt zichzelf zonder schroom extreemrechts. ‘Niet meer dan een geuzennaam,’ beweert voorzitter Bruno Valkeniers, ‘want wij zijn geen extreme partij. We zijn een partij van het gezond verstand.’
Wat nu?
55 procent van de Vlamingen kan zich absoluut niet voorstellen ooit op Vlaams Belang te stemmen. De partij wordt daarin pas op verre afstand gevolgd door LDD (36 procent) en Groen! (32 procent). Dat is echter niet het grootste probleem van VB. Ernstiger is dat twee geloofwaardige concurrenten opdoken die op hetzelfde publiek mikken. Vlaams Belang moet zijn thema’s – migranten en asielzoekers – weer op de voorgrond krijgen. Valkeniers lijkt zich geen zorgen te maken: ‘LDD riskeert een strovuur te worden en N-VA dreigt zichzelf helemaal vast te rijden in de Belgische logica. Het is mijn overtuiging dat juni 2009 niets meer was dan reculer pour mieux sauter.’
Quid N-VA?
‘N-VA had met het verlaten van het kartel in daden bewezen voor de Vlaamse zaak op te komen en bood de VB-kiezer zo perspectief op reële vooruitgang in de staatshervorming. Dit gaf haar stem – niet monddood gemaakt door het cordon sanitaire – meer slagkracht’, zo verklaart TNS/Dimarso de vlucht van 95.000 VB-kiezers naar N-VA. Vlaams Belang kan zich kortom extreem blijven opstellen en daardoor mikken op zijn basiskiezers, tegelijkertijd hopend dat N-VA zich zo snel mogelijk verbrandt, óf de partij kan actief proberen weer de volkspartij te zijn die ze in 2004 de facto geworden was – al valt het moeilijk voor te stellen hoe dat kan zonder te vervellen tot een N-VA-light.
SP.A: nieuw kiezerspubliek
Hoe was 7 juni?
Voor SP.A lijkt de vrije val afgeremd. Ondanks het vertrek van kartelpartner SLP kon de terugval beperkt worden tot 40.000 stemmen. Toch is die relatieve status-quo slechts schijn. SP.A verloor veel stemmen (230.000), maar won er tegelijk ook veel (190.000). De partij vond in feite een nieuw kiezerspubliek. Kiezers die voor het eerst stemden, hooggeschoolden en stedelingen compenseerden een verdere terugval bij de arbeiders. Voor voorzitter Caroline Gennez maakt dat tactisch geen verschil. ‘Ik weiger me exclusief te richten naar de hoogopgeleide of stedelijke kiezer. De socialisten mogen de arbeider niet loslaten’, vindt ze.
Na de verkiezingen leefde bij SP.A het gevoel dat het al bij al meeviel, dat erger was voorkomen. Toch oogt het resultaat desastreus tegenover de hoogdagen van Paars. Het TNS/Dimarsorapport geeft aan dat typisch socialistische onderwerpen als gezondheidszorg en sociale zekerheid de twee meest stembepalende thema’s waren, maar SP.A kon dat nauwelijks verzilveren.
Wat nu?
‘Wie SP.A koos, zocht eerder stabiliteit dan verandering en wilde niet zozeer het door de SP.A gevoerde beleid honoreren, dan wel haar plaats in de nieuwe Vlaamse regering veiligstellen’, stelt het rapport. Wanneer de indruk bestaat dat de SP.A in zwaar weer zit, blijkt een flink deel van het electoraat bereid haar een reddingsboei toe te werpen. Bestaat die noodzaak niet, dan zoeken die kiezers andere oorden op. De analisten van TNS/Dimarso menen dat Open VLD in 2007 van diezelfde reddingsboei profiteerde. Ze merken op dat de socialisten op de Europese lijst ook nu veel verloren aan Guy Verhofstadt.
Quid N-VA?
N-VA is zeker een concurrent voor SP.A, ook al situeren de kiezers beide partijen ideologisch vrij ver uiteen. Slecht nieuws voor SP.A is dat de groep die zich links noemt kleiner werd en sowieso al voor een groot deel bij haar verankerd ligt. Zit daar dus nog wel winst? ‘De toekomst van mijn partij is “radicaal centrumlinks”: de politieke stem voor mensen die progressief zijn, sociale bescherming willen, maar niet al te gek doen’, zegt Caroline Gennez.
GROEN!: aversie
Hoe was 7 juni?
Groen! boekte een nettowinst van 20.000 kiezers, wat een ontgoocheling was, want de peilingen gaven uitzicht op veel meer. De partij telt een trouwe kiezersbasis van 185.000 man waarmee ze net niet over de kiesdrempel raakt. Of ze een bijkomend electoraat aantrekt, hangt volgens TNS/Dimarso sterk van de actualiteit af. Wie voor Groen! stemt, denkt in de regel ook erg strategisch. Als regeringsdeelname voor de SP.A op de helling komt te staan, dan worden de socialisten bijzonder aantrekkelijk. Opmerkelijk is dat de SP.A door de kiezer linkser wordt ingeschat dan Groen!. Bij de vorige verkiezingen was dat nog niet het geval. De minder progressieve status vertaalde zich in kiezers die overkwamen van CD&V en Open VLD.
Wat nu?
Eén op de drie Vlamingen kan zich niet indenken voor deze partij te stemmen, wat in verhouding tot haar rechtstreekse concurrenten SP.A (23 procent) en CD&V (19 procent) vrij veel is. Voorzitter Wouter Van Besien wil dit zo snel mogelijk aanpakken, maar hij kan de aversie ook wel plaatsen. ‘Ons verhaal is een verhaal van verandering’, zegt hij. ‘Sommigen vinden dat heel bedreigend en kiezen liever voor hoe het nu is. Het is belangrijk om de positieve kanten aan ons programma sterker te benadrukken.’
Het verkiezingsrapport stelt vast dat Groen! kopstukken mist. De vernieuwing van de partij kan wel eens te snel zijn gegaan. Wouter Van Besien trekt meteen lessen: ‘We móésten vernieuwen: de oude generatie wilde de fakkel doorgeven. Maar de volgende verkiezingen spelen we onze zittende parlementsleden uit.’
Quid N-VA?
Groen! verloor 8000 kiezers aan N-VA en 8000 kiezers aan CD&V, maar won bij die partijen in totaal ook 30.000 stemmen terug. Groen! is de enige partij die tegenover het vroegere kartel CD&V/N-VA een positief saldo kan voorleggen.
Het kiesonderzoek
Dit postelectorale onderzoek werd uitgevoerd door TNS Media/Dimarso tussen 13 en 31 juli 2009. De gegevens werden verzameld met een schriftelijke vragenlijst zonder tussenkomst van de interviewer. De steekproef bevat 1973 vragenlijsten en is representatief voor de Nederlandstalige stemgerechtigde bevolking van 18 jaar en ouder, wonend in Vlaanderen en Brussel.
DOOR JEF VAN BAELEN
Een groep tactische kiezers springt SP.A dan wel Open VLD te hulp wanneer een van beide in slechte papieren zit.
‘Open VLD en N-VA dreigen Jean-Marie Dedecker tot een extremere koers te bewegen. Dan vervreemdt hij van zijn achterban.’
