‘Icarus’, de shockdocu over het Russische dopingprogramma: ‘Poetin gaat mij vermoorden!’

Vladimir Poetin in Sotchi, over Rodchenkov. 'Die schurk verraadde zijn land en maakt nu deel uit van een anti-Russisch complot.' © Reuters
Jef Van Baelen
Jef Van Baelen Journalist voor Knack

Gesmokkelde harddrives, diplomatieke schandalen, getuigen die in verdachte omstandigheden overlijden? Nee, dit is geen roman van John Le Carré, dit is echt. Voor olympisch goud gaat Rusland letterlijk over lijken, blijkt uit de documentaire Icarus op Netflix.

‘Ach, Grigorij, wat is dit akelig allemaal.’ Uit de blik van mevrouw Rodchenkov spreekt radeloosheid. Haar man heeft zojuist verteld dat hij niet meer thuiskomt. Dit schokkerige Skype-gesprek wordt hun laatste contact: Grigorij Rodchenkov verdwijnt in het witness protection program van de FBI. En voor hoelang? Rodchenkov haalt de schouders op. ‘Het komt wel goed’, sust hij. Zijn lichaamstaal verraadt dat hij het zelf niet gelooft. Kort daarvoor heeft Rodchenkov Vladimir Poetin en het hele Russische staatsapparaat in zijn hemd gezet. De dopingcontroleur klapt de laptop dicht en tuurt verslagen door het raam. Bryan Fogel legt zijn arm om hem heen. Al twee jaar volgt de Amerikaanse documentairemaker Rodchenkov. Het heeft de Rus wellicht het leven gered.

De scène komt uit Icarus, de film van Fogel die sinds vorige week beschikbaar is op Netflix. De Amerikaan botste bij toeval op deze case. Bryan Fogel, eigenlijk een gesjeesde stand-upcomedian, houdt van wielrennen. Als amateur stelt hij vast dat sommige van zijn tegenstanders niet te kloppen vallen. Spelen ze misschien vals? Fogel wil weten hoe moeilijk het is om doping te nemen zonder te worden betrapt, en beslist een documentaire te maken. Hij komt in contact met de baas van het gereputeerde antidopinglab van Moskou. Grigorij Rodchenkov bezit faam binnen het wereldje. Zijn verbeterde steroïdetest luidde een revolutie in. Lange tijd waren steroïden maar een paar dagen opspoorbaar, maar Rodchenkov trok dat op tot een half jaar. Die wetenschappelijke krachttoer zou, zo dacht men, het gebruik van het dopingproduct nagenoeg onmogelijk maken. Na de Olympische Spelen van 2008 liepen honderden atleten tegen de lamp door Rodchenkovs doorbraak. Dat er onder de betrapten weinig Russen waren, viel niemand op.

Even wachten tot het WADA hier weg is, dan test ik je pis en bepalen we hoever we kunnen gaan

Rodchenkov zet de Amerikaanse journalist op een dieet van epo, groeihormoon en testosteron. ‘Precies het schema van Lance Armstrong‘, grinnikt de dopingexpert tijdens een Skype-gesprek. Zijn onbeschaamdheid verbijstert. De chemicus weet dat hij gefilmd wordt, en strooit desondanks met uitspraken als ‘de antidopingstrijd is een grap’ en ‘mijn collega’s bij het WADA zijn ziende blind’. Het WADA is het internationale antidopingagentschap, waarvan Rodchenkov een van de 32 geaccrediteerde labs bestiert. Waarom stelt zo iemand een dopingprogramma op voor een Amerikaanse amateurrenner die hij op dat moment nog nooit in levenden lijve heeft ontmoet? Het antwoord lijkt: ijdelheid en arrogantie. ‘Icarus’ Rodchenkov meent dat hem niets kan overkomen. Hij gaat zelfs zover dat hij Fogels urine naar Rusland smokkelt. ‘Even wachten tot het WADA hier weg is, dan test ik je pis en bepalen we hoever we kunnen gaan. No problem!

Schokgolf

Het lab in Moskou wordt op dat moment nochtans met een vergrootglas in de gaten gehouden. Eind 2014 zendt het Duitse tv-station ARD een documentaire uit die als een schokgolf door de sportwereld gaat. Klokkenluiders getuigen dat 99 procent van de Russische atleten doping gebruikt. Georganiseerd door de overheid, die de doping verdeelt en positieve resultaten wegmoffelt. De sporters zitten gevangen in het systeem, want de bazen beslissen wie tegen de lamp loopt. Het WADA stuurt een onderzoekscommissie naar Moskou, dat bekendstaat als een van de modernste en meest performante laboratoria ter wereld. Rodchenkov maakt zich geen zorgen. ‘Dat vegen we hier in Rusland wel onder de mat.’ Fogel weet het niet en het komt in zijn film ook niet ter sprake, maar Rodchenkov is lid van de Russische geheime dienst FSB, onder de codenaam Kuts.

Dan gebeurt er iets wat vanuit Russisch oogpunt bijna niet voor te stellen valt: de buitenlandse controleurs laten zich niet om de tuin leiden door de FSB. Rodchenkov blijkt een slordige boekhouder. Van al die positieve tests die hij weggemoffeld heeft, had hij ook zuivere B-stalen moeten bewaren. Wel 1400 controlestalen ontbreken. Het WADA besluit dat er in Rusland een wijdvertakt dopingsysteem bestaat. ‘Hoe diep het gaat, valt niet te zeggen’, erkent hoofdonderzoeker Dick Pound in november 2015. ‘Maar dit is zorgwekkend genoeg om Rusland uit te sluiten van de Olympische Spelen in Rio.’

Van dan af verandert Fogels film in een thriller. Vitali Moetko, de Russische minister van Sport, roept Rodchenkov bij zich voor topoverleg. Misschien stemt zijn ontslag de westerlingen milder? De dopingarts gaat akkoord, maar kopieert in het geniep de harde schijf van zijn labcomputer. Sinds enkele dagen volgt een potige FSB’er hem waar hij ook gaat. De implicatie is duidelijk. Rodchenkov vreest de zondebok te worden. Misschien leggen ze hem wel voor eeuwig het zwijgen op. ‘Je moet me helpen ontsnappen, Bryan’, fluistert hij tijdens een internetgesprek. Fogel boekt tickets naar Los Angeles. Rodchenkov wordt vaak gevraagd op buitenlandse congressen, en beschikt nog over een geldig internationaal paspoort. ‘Ik leef nog!’ roept Rodchenkov wanneer hij in L.A. de transitzone verlaat. Opgelucht steekt hij zijn armen in de lucht. Vlak na de vlucht van Rodchenkov overlijden de directeur en de voorzitter van het Russische antidopingagentschap in verdachte omstandigheden. Twee jonge vijftigers bezwijken allebei aan een hartaanval. Van een van hen zegt Rodchenkov: ‘Hij werkte aan een boek. In Rusland is boeken schrijven gevaarlijk.’ De chemicus lijkt ten einde raad. Hij ijsbeert door Fogels flat. ‘Poetin gaat mij vermoorden.’

Grigorij Rodchenkov en Bryan Fogel in 'Icarus'  De chemicus kan niet verstoppen hoezeer hij wel geniet van zijn rol als jager en boswachter.
Grigorij Rodchenkov en Bryan Fogel in ‘Icarus’ De chemicus kan niet verstoppen hoezeer hij wel geniet van zijn rol als jager en boswachter.

Open mond

De grootste kans om dit te overleven, is alles op straat gooien en dan verdwijnen, meent Rodchenkov. Bryan Fogel regelt een interview met The New York Times waarin het onthutsende bedrog op de Winterspelen van Sotchi 2014 uit de doeken wordt gedaan.

Het systeem van Rodchenkov is belachelijk eenvoudig. Hij doet de tests die WADA vraagt en checkt dan bij zijn bazen welke positieve stalen hij moet overhouden. Even de Excelsheet veranderen en klaar. Atleten die naar het buitenland moeten, krijgen een dopingcocktail mee, door Rodchenkov samengesteld en naar verluidt amper drie dagen opspoorbaar. Goed timen en je komt ermee weg.

Voor Sotchi gaat het bedrog in een hogere versnelling. Die thuiswedstrijd moet een klinkende overwinning worden voor de Russen. De FSB ontwikkelt een manier om het zegel van de urinestalen te breken. Wanneer de buitenlandse controleurs slapen, worden de Russische dopingstalen geruild voor zuivere urine, door een gat in de muur van het lab. Rodchenkov vervalst de kleur, het gewicht en de zuurtegraad van het staal. Iedereen trapt erin. De Russische atleten hoeven niets meer te vrezen, ze blazen de tegenstand weg. ‘Die dertien gouden medailles waren er zonder mij nooit gekomen’, pocht Rodchenkov in de documentaire. Hij kan niet verstoppen hoezeer hij wel geniet van zijn rol als jager en boswachter.

In Rusland begint een karaktermoord. Dat er een dopingnetwerk actief was, valt niet meer te ontkennen, maar ‘Rodchenkov heeft het in z’n eentje georkestreerd’, verklaart de minister van Sport. Rodchenkovs opname in een psychiatrisch centrum wordt opgerakeld, net als het feit dat zijn zus anderhalf jaar cel kreeg voor het dealen van testosteron. Waarom Grigorij Rodchenkov zélf niet beticht werd, daarover hoorde je in de Russische pers geen woord. De chemicus beweert dat de autoriteiten dachten hem definitief in de tang te hebben: praat nooit, of we hangen jouw vuile was uit. Zelfs president Vladimir Poetin roert zich: ‘Die schurk, van wie ik de naam al niet meer weet, verraadde zijn land en maakt nu deel uit van een anti-Russisch complot.’

Waarom laat je zo’n schimmig figuur dan tien jaar lang je antidopingprogramma leiden, kun je je afvragen. Maar zulke vragen durven Russische journalisten Poetin niet te stellen. En dan is er nog het feit dat Rodchenkov na de Spelen van Sotchi de Orde van de Vriendschap kreeg, een van de hoogste eretekens in Rusland. Niemand die erover rept – ook Fogel niet. Wel zendt de Russische tv telefoongesprekken uit tussen Rodchenkov en zijn vrouw. De FSB luisterde mee en lekt wat hen uitkomt. ‘Ze maken monsters van ons’, huilt mevrouw Rodchenkov in het allerlaatste Skype-gesprek. Niet lang daarna wordt hun villa in beslag genomen.

De Russische dopingdokter houdt één troefkaart over, meteen de meest surreële scène uit de film Icarus. Bryan Fogel spreekt in Rodchenkovs naam op een vergadering met de top van het Internationale Antidopingagentschap WADA. De Amerikaan is nu niet langer journalist, hij is een woordvoerder geworden. Zelf komt Rodchenkov niet, dat is te gevaarlijk.

In Sotchi werden de Russische stalen ’s nachts geruild voor zuivere urine, door een gat in de muur van het lab

Zijn advocaat heeft net kunnen bekomen dat de dopingdokter mag verdwijnen in het witness protection program van de FBI. ‘Op deze spreadsheet ziet u elke Russische atleet die deelnam aan het door de staat georganiseerde protocol’, vertelt Fogel aan de verbijsterde WADA-officials. ‘Op de volgende pagina ziet u wat zij namen tijdens de Spelen van 2012, plus de nummers van hun dopingtests. Als u die stalen grondig hertest, Christiane, dan zult u zien dat ze allemaal positief zijn.’ Christiane is dokter Christiane Ayotte, de gerespecteerde directeur van het Canadese antidopinglab. Ayotte schudt het hoofd en brengt haar hand voor haar mond. ‘Hoe moet ik me hier nu bij voelen?’ vraagt ze, maar daar kan Fogel geen zinnig antwoord op geven. ‘En dit gebeurde in alle sporten?’ ‘Zelfs op de Paralympische Spelen’, bevestigt Fogel. ‘De protocollen van Peking of van de Winterspelen van Vancouver kunnen we u ook tonen. Dit gaat terug tot 1968. Een antidopingbeleid heeft in Rusland nooit bestaan.’ De kamer is in shock.

Niet veel later zegt het WADA zijn vertrouwen in Rusland op. Een verregaande stap, die Russische atleten uitsluit van elke topcompetitie, dus ook de Spelen van Rio de Janeiro van 2016. Maar zo heet wordt de soep niet gegeten. IOC-voorzitter Thomas Bach verklaart vlak voor de Spelen dat ‘politieke afwegingen geen plaats hebben in de topsport’. 291 Russische sporters mogen naar Rio, 112 blijven thuis omdat ze té verbrand zijn. Alleen de Atletiekfederatie houdt het been stijf: slechts één Russin, een verspringster die al jaren in de Verenigde Staten woont, mag deelnemen. De Russen winnen in Rio 55 medailles. Rond die tijd zet Fogel Rodchenkov voor een laatste keer af aan het vliegveld van Los Angeles. ‘Vergeet mij niet’, zegt de Rus. Het is het laatste wat van hem werd vernomen.

En de andere landen?

Hoe ontluisterend Icarus ook is, eigenlijk moeten we ons meer zorgen maken over de vragen die de film níét beantwoordt.

Eén: achter elke dopingzondaar staat een medeplichtige dokter of in het slechtste geval een systeem. Wanneer een atleet wordt betrapt, wordt hetzelfde muziekje afgespeeld: ‘Hij/zij deed het op een zwak moment in z’n eentje.’ Elke positieve test waarbij er géén dokter wordt gestraft, vertelt slechts een halve waarheid.

Twee: het gevoel dat doping een beheersbaar probleem was geworden, blijkt onterecht. Men dacht dat de ‘blinde vlekken’ de laatste grote uitdaging waren: landen als Kenia of Jamaica, die amper controleren. In de westerse wereld zou het anders zijn, want de wetenschap staat voor niets en de controleurs zitten de valsspelers op de hielen, heette het. Maar wie controleert de controleurs? Als het volstaat om een paar cijfers te veranderen in Excel, dan staan de poorten blijkbaar wagenwijd open.

Het Russische bedrog gaat terug tot 1968. Een antidopingbeleid heeft in Rusland nooit bestaan

Bryan Fogel

Drie: de Russen beweren dat het er bij hen in wezen niet anders toegaat dan in de rest van de wereld. Wat als dat klopt? Rusland is al jaren geen toonaangevende sportnatie meer – behalve dan op de Winterspelen van Sotchi, maar met wat we vandaag weten, mag je dat toernooi ridicuul noemen. Rodchenkov zegt dat op de Zomerspelen van Londen in 2012 elke Rus met een medaillekans gedopeerd was, met bewijzen zwart op wit. Rusland eindigde bij die Spelen pas vierde in de medaillestand. Waren de anderen dan wel zuiver op de graat?

Er is nog een bezwarend feit waarop Bryan Fogel in zijn film niet ingaat. Aanvankelijk zou niet Rodchenkov zijn duistere gids spelen in de wereld van de doping, maar Don Catlin. De Californiër is een van ’s werelds meest vermaarde dopingjagers. Catlin deed baanbrekend werk rond designerdrugs. Hij ontwikkelde de test op THG en ontrafelde zo het web rond sprintster Marion Jones. Ook Catlin, gewezen lid van het Internationaal Olympisch Comité, wilde Fogel bijstaan, maar hij krabbelde terug. Hij verwees de journalist door naar zijn ‘great old friend’ Grigorij Rodchenkov. De minst belastende lezing van de feiten is dat een van Amerika’s dopingautoriteiten goed wist dat er in Rusland het een en ander loos was.

Nieuwe zorgen

De ongemakkelijkste vraag van allemaal is natuurlijk: hoe moet het nu verder? De vorige Winterspelen waren een grap, maar de volgende vinden al plaats in februari 2018, in het Zuid-Koreaanse Pyeongchang. Komende zomer organiseert Rusland het WK voetbal. Rodchenkov verklaarde dat hij voor beide toernooien al een dopingprogramma aan het uitwerken was. Wie is bereid te geloven dat het bedrog eindigde met het vertrek van Rodchenkov? Op basis van zijn onthutsende verhaal zou een mens denken dat de Russische sport fundamenteel en misschien zelfs onherstelbaar rot is.

Wie hoopt dat deze zaak gevolgen zal hebben, moeten we teleurstellen. Rusland zit vandaag nog in de strafbank, maar het Australische persagentschap AAP vernam uit goede bron dat de plooien zijn gladgestreken. Het Internationaal Olympisch Comité zou overwegen om de zaak af te sluiten met een monsterboete voor de Russen. Meer dan 100 miljoen dollar, zegt men, en dat geld zal worden besteed aan de strijd tegen doping. Het IOC wacht op een geschikt moment om het nieuws bekend te maken.

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content