Bernd Lucke, de oprichter van de Alternative für Deutschland (AfD) die zijn partij verloor aan anti-immigratiesentiment, denkt dat Duitsland snel klaar is met de rechtspopulisten. Met zijn nieuwe partij Alliantie voor Vooruitgang en Vernieuwing (Alfa) zint hij op een comeback.
In 2013 stichtte Bernd Lucke de Alternative für Deutschland (AfD) als antwoord op kanselier Angela Merkels ‘alternativlose’ Europabeleid. Het was een beloftevolle partij van hoofdzakelijk professoren, die pleitte voor vervanging van de euro door kleinere, homogenere muntunies en minder Brusselse bureaucratie en centralisme.
Maar al snel trok de AfD een ander, extremistischer publiek dat zich thuis voelde bij bewegingen als Pegida en begon het gevecht tegen radicalisering, onder meer aangewakkerd door de huidige partijchef Frauke Petry. Lucke verloor de controle over zijn eigen geesteskind en uiteindelijk, in juli vorig jaar, de macht. Duizenden schreeuwden om zijn vertrek bij de laatste partijdag in Essen. En hij vertrok, om een nieuwe partij te stichten, de Alliantie voor Vooruitgang en Vernieuwing (Alfa). De metamorfose van de AfD was voltooid, vlak voordat de vluchtelingencrisis escaleerde en Merkels welkomstpolitiek de Duitse samenleving zou polariseren.
De rechtsruck die Lucke fataal werd en veel gematigde leden de partij heeft uitgejaagd, bracht de AfD succes. Terwijl Alfa ploetert om gehoord te worden, haalde de partij van Petry een geweldig resultaat bij de deelstaatverkiezingen in maart en zette de politieke verhoudingen in Duitsland op hun kop. En Europa vraagt zich af: hoe gevaarlijk is die partij, die roept dat de Duitse grenspolitie mag schieten op vluchtelingen die illegaal de grens oversteken?
Hoe verklaart u het succes van de AfD?
BERND LUCKE: Dat is het resultaat van de vluchtelingencrisis. Niets anders dan dat. Bijna twee derde van de AfD-stemmers bij de deelstaatverkiezingen verklaarde na afloop dat ze liever op de Beierse, conservatieve CSU hadden gestemd als dat mogelijk was. AfD-stemmers zijn echt niet allemaal rechts-radicaal of rechts-nationalistisch. Velen van hen zijn liberaal-conservatieve kiezers die de welkomstpolitiek van Merkel onverantwoord vinden. Zij zochten simpelweg een alternatief, en de AfD was bij de deelstaatverkiezingen de enige partij die dat bood.
In de meeste Europese landen zijn populistische partijen gemeengoed geworden. Waarom heeft het zo lang geduurd voordat ze voet aan de grond kregen in Duitsland?
LUCKE: Ik denk dat Duitsland nog altijd niet naar populisme neigt. Duitse kiezers houden meer van zakelijke politici dan van types die op de onderbuik spelen. Maar in tijden van grote crises verandert dat. En de instroom van meer dan een miljoen vluchtelingen is een grote crisis in de ogen van veel Duitsers.
Waarom zou er in Duitsland minder voedingsbodem zijn voor populisme dan in bijvoorbeeld Frankrijk?
LUCKE: Dat heeft vooral te maken met de integratie van islamitische immigranten. Die is in Duitsland door de bank genomen succesvoller geweest dan in Frankrijk. Natuurlijk hebben wij ook probleemwijken. Denk aan voorvallen zoals in Keulen met nieuwjaarsnacht. Ook radicalisering is Duitsland niet vreemd. Maar qua omvang en ernst is de situatie in Duitse steden niet te vergelijken met bijvoorbeeld de banlieue in Parijs. Een verschil is bovendien dat allochtonen in de Bondsrepubliek voornamelijk een Turkse achtergrond hebben, terwijl in Frankrijk Arabische wortels veel gebruikelijker zijn. De Turkse islam blijkt minder vatbaar voor extremisme dan de Arabische.
De nabije aanwezigheid van grote groepen, slecht geïntegreerde allochtonen kan in Nederland en Frankrijk makkelijk door populisten geproblematiseerd worden. In Duitsland is dat moeilijker.
Dat klinkt paradoxaal uit de mond van iemand die zijn partij aan populisme is kwijtgeraakt.
LUCKE: Misschien, maar vergeet niet: de AfD was vorig jaar, na het vertrek van het gematigde deel van de partij, vrijwel volledig gemarginaliseerd. De steun voor de AfD was in de peilingen tot een absoluut dieptepunt gedaald. Zonder de escalatie van de vluchtelingencrisis was die situatie waarschijnlijk nog dezelfde.
Toch leeft in Duitsland ook het beeld van een gedesillusioneerde en boze onderklasse die zich van de democratie heeft afgekeerd. Ligt daar geen voedingsbodem voor populisme?
LUCKE: Dat beeld klopt. Er is inderdaad een relatief grote groep Duitsers die laag is opgeleid en de voorbije vijftien jaar niet heeft gedeeld in de welvaartsgroei. Dat komt door globalisering, die concurrentie heeft gebracht en druk op de lagere inkomens. Ook de euro heeft de koopkracht van de onderklasse geen goed gedaan. Die economische achterhoede valt ten dele samen met de groep die de democratie de rug heeft toegekeerd en niet meer stemt. Maar die mensen zijn ook voor een partij als de AfD heel moeilijk te bereiken, want zij lezen geen kranten en wantrouwen de media. Weliswaar is de opkomst bij de deelstaatverkiezingen iets gestegen vanwege de vluchtelingencrisis, maar de relatief grote groep notoire niet-stemmers bleef ook deze keer thuis.
Is de AfD gevaarlijk?
LUCKE: Gevaarlijk is niet het goede woord. Het populisme van de AfD moet niet worden verward met rechts-extremisme. In grote meerderheid zijn AfD-leden eerder rechts-nationalistisch. Dat is niet verboden. Met rechts-nationalistische opvattingen sta je nog niet op gespannen voet met de grondwet of democratie.
Petry suggereerde dat de grenspolitie wat haar betreft mag schieten op vluchtelingen die illegaal de grens passeren, inclusief kinderen.
LUCKE: Die uitlatingen veroordeel ik ten zeerste. Ze getuigen van een schokkende morele verdorvenheid. Maar extremisme zou ik anders definiëren. Dat gaat over antisemitisme, anti-democratische of revanchistische overtuigingen. Die heeft de AfD niet.
Kan dat veranderen?
LUCKE: Dat geloof ik niet. De AfD is al sterk geradicaliseerd en verschilt in weinig meer van het Franse Front National. Daarmee lijkt de grens wel bereikt. Wanneer de vluchtelingencrisis straks is bedwongen en de angst voor islamisering in Duitsland afneemt, verliest het populisme van de AfD zijn aantrekkingskracht.
Hebt u inderdaad een monster geschapen, zoals een van uw collega’s heeft gezegd?
LUCKE: Nee. Ik weiger de AfD te demoniseren. Het is een rechts-nationalistische partij met opvattingen die naar mijn mening op zijn zachtst gezegd slecht zijn doordacht. Liefde voor Poetin, afwijzing van het vrijhandelsakkoord met de VS, exit uit de EU, een vluchtelingenkoers die in wezen neerkomt op een afwijzing van iedereen die hulp zoekt – mij spreekt het allemaal niet aan. Dat benoem ik, maar ik ga niet met modder gooien.
Hoe is de partij u uit handen geglipt?
LUCKE: We zijn begonnen als eurosceptische partij, maar werden door de media al vanaf het begin in de rechtse hoek gedrukt. Dat stigma klopte niet. Het leidde ertoe dat we niet de teleurgestelde liberaal-conservatieven trokken die we beoogden. We kregen de rechtsstemmers en waren niet in staat de toestroom te controleren. Daardoor verschoof het zwaartepunt van de AfD naar rechts.’
Hoe verklaart u dat veel van uw getrouwen van het eerste uur, zoals Frauke Petry, zijn meegegaan in die verrechtsing van de partij?
LUCKE: Puur opportunisme. En van sommigen kan ik het wel begrijpen. Weet u, ik ben voor mijn inkomen niet van de politiek afhankelijk, ik kan op ieder moment terug naar de universiteit. Daarom kan ik vinden wat ik wil, zonder financieel in de problemen te raken. Maar dat geldt niet voor bijvoorbeeld Petry, die met haar bedrijf failliet is gegaan. Of André Poggenburg (leider AfD in Saksen-Anhalt, nvdr), die vanwege grote schulden zelfs Justitie achter zich aan weet. Zij moeten wel mee zwemmen met de rechtse stroming, simpelweg om het hoofd boven water te houden.
De AfD heeft zijn succes te danken aan de vluchtelingencrisis. Wat is uw positie op dit thema?
LUCKE: Ik vind dat de toestroom moet worden teruggedrongen. Alle Duitse gemeenten zouden moeten inventariseren hoeveel vluchtelingen ze op kunnen nemen, op basis van woonruimte, schoolvoorzieningen, eventuele sociale problematiek en financiële middelen. Breng dat in kaart en tel de resultaten bij elkaar op, dan heb je een inschatting van het aantal vluchtelingen dat Duitsland kan opnemen.
Bij de deelstaatverkiezingen was uw partij nauwelijks zichtbaar.
LUCKE: We zijn een jonge partij, en sinds de oprichting is het publieke debat in Duitsland gedomineerd door de vluchtelingencrisis. Europa, pensioenen, duurzame energie, economie – niemand spreekt erover. Daarbij komt dat in de asieldiscussie eigenlijk uitsluitend ruimte is geweest voor pro en anti. Een genuanceerd verhaal viel niet te communiceren.
Hoe gaat u straks de aandacht trekken?
LUCKE: Ik denk dat de toekomst van de EU snel weer een belangrijk thema wordt. De Griekse schuldencrisis laait straks weer op, het brexit-referendum staat voor de deur en er zijn spanningen tussen Brussel en de Oost-Europese lidstaten. Wij zijn de partij die op het thema Europa nieuwe wegen wijst in Duitsland. De coalitie wil alles houden zoals het is en de AfD wil de EU het liefst verlaten. Alfa heeft de constructieve middenweg.
DOOR JORIS KOOIMAN
‘Duitse kiezers houden niet van types die op de onderbuik spelen.’
‘De opvattingen van de AfD zijn op z’n zachtst gezegd slecht doordacht, maar ik weiger ze te demoniseren.’
