Op 16 april kunnen de Turken zich in een referendum uitspreken over een nieuwe grondwet. De inzet: meer macht voor de president. ‘Erdogan aanvaardt geen nee’, voorspelt Turkijekenner Joost Lagendijk.
Voor mijn persoonlijke situatie zou het nog het makkelijkst zijn als Erdogan het referendum wint’, zegt Joost Lagendijk met een wrange glimlach. ‘Als Erdogan wint, denk ik dat hij de toestand snel zal normaliseren. Ik verwacht dat hij over enkele weken de noodtoestand opheft en de hand reikt aan Europa. Ik stel me voor dat hij zich zal verontschuldigen voor de lullige gebeurtenissen van de afgelopen maanden, sorry zeggen voor zijn nazivergelijkingen en beloven dat het nooit meer zal gebeuren. Turkije is economisch te afhankelijk van Europa om de rivaliteit nog op te drijven.’ Hij zwijgt, denkt even na. ‘Al is tegenwoordig niets meer zeker. Misschien weet zelfs Erdogan niet meer hoe het na 16 april verder moet.’
Dat niets meer zeker is in Turkije, ervoer Lagendijk aan den lijve. Tien jaar geleden was hij nog ‘de schoonzoon van de natie’, toen hij in het huwelijk trad met de bekende Turkse tv-journaliste Nevin Sungur. Zijn nieuwe thuisland sloot hem onmiddellijk in de armen. Maar kort na de mislukte staatsgreep van juli 2016 viel Lagendijk uit de gratie. Na een kort verblijf in Nederland werd hem op de luchthaven van Istanbul de toegang geweigerd. Een verklaring daarvoor kreeg hij nooit, maar waarschijnlijk wordt hij geweerd omdat hij een column had in de Gülen-gezinde krant Zaman. Sinds die weigering logeert hij bij een vriend in Utrecht, in de hoop dat het stof snel gaat liggen.
Toch is Lagendijk vastberaden om snel terug te keren, zelfs naar een Turkije waar president Recep Tayyip Erdogan de macht volledig naar zich toe trekt. ‘Ik probeer mensen ervan te overtuigen om “nee” te stemmen, maar ik vrees dat het een “ja” wordt. Voor het nee-kamp is het bijna onmogelijk om campagne te voeren. Hun manifestaties worden opgebroken, activisten worden gearresteerd. Ik vrees dat de druk om “ja” te stemmen gewoon te groot is.’
JOOST LAGENDIJK: Erdogan droomt allang van een presidentschap waarbij hij ook uitvoerende macht heeft. Vandaag is de macht van de Turkse president vrij beperkt, maar met de nieuwe grondwet kan Erdogan de administratie helemaal naar zijn hand zetten. Vooral de voorgestelde invloed op de Hoge Raad voor Rechters en Openbare Aanklagers is zorgwekkend. De Hoge Raad bepaalt welke openbaar aanklager een onderzoek toegewezen krijgt. Toen Erdogan in 2013 van corruptie beschuldigd werd, liet hij al rechters en aanklagers vervangen die het onderzoek te grondig aanpakten. Met de nieuwe grondwet wordt zijn invloed alleen maar groter.
Zijn AK-partij vergelijkt de nieuwe grondwet met het Amerikaanse systeem, waar de president ook heel machtig is. Heeft ze een punt?
LAGENDIJK: Het grote probleem is dat de nieuwe grondwet een president creëert van wie de macht op geen enkele manier is ingekapseld. In de VS is er bijvoorbeeld een onafhankelijke rechterlijke macht, rechters worden er benoemd via Senaatscommissies. In de nieuwe Turkse grondwet zouden dat allemaal benoemingen van Erdogan worden. Er is ook geen kritische pers meer die de president achter de broek zit, zoals die in Amerika wel bestaat. Bovendien zijn de Verenigde Staten een federaal land, waar de deelstaten veel dingen kunnen tegenhouden. Turkije is een tot in het absurde gecentraliseerd land. Zelfs als je de muren van een dorpsschooltje wilt verven, heb je daarvoor toelating vanuit Ankara nodig.
Brengt de nieuwe grondwet de Turkse democratie in gevaar?
LAGENDIJK: Met deze grondwet wordt Turkije de facto een alleenheerschappij. Dat is sowieso een slecht idee, maar het is vooral een slecht idee met deze president. Erdogan heeft nu al de neiging om zich tot in de kleinste details met alles te bemoeien. Met deze grondwet wordt Turkije een electorale autocratie. En dan druk ik me nog vriendelijk uit.
Er is in Turkije wel een brede consensus dat de grondwet herzien moet worden.
LAGENDIJK: (knikt) De huidige grondwet stamt uit 1982, toen Turkije geregeerd werd door een militaire junta. Als je de oude grondwet leest, krijg je de indruk dat de staat vooral tegen de burgers moest worden beschermd. Burgerrechten worden in de Turkse grondwet altijd gevolgd door de woorden ’tenzij het de staat in gevaar brengt’. (glimlacht) En de Turkse staat voelt zich tegenwoordig nogal snel in gevaar. Die grondwet is in de loop der jaren hier en daar wat opgelapt, maar ze blijft ongeschikt voor een moderne democratie als de Turkse.
Waarom is Erdogan bereid het risico te lopen dat de grondwet in het referendum wordt afgewezen? Hij heeft vandaag al zowat alle macht in handen.
LAGENDIJK: Omdat hij naar zijn eigen aanvoelen nog niet genoeg macht heeft om de administratie volledig naar zijn beeld te scheppen. Hij is er echt van overtuigd dat het voor Turkije beter is dat één iemand de macht heeft, zonder parlement, rechterlijke macht of media die hem voor de voeten lopen. Erdogan lijdt aan een messiascomplex: hij is ervan overtuigd dat hij de enige is die Turkije in de vaart der volkeren kan opstuwen. Hij wil in 2023, honderd jaar na de eerste Turkse republiek, het nieuwe Turkije boven de doopvont houden, waarin de seculiere fundamenten van Atatürk vervangen zijn door een conservatieve orde.
Is Erdogan vandaag ongenaakbaar?
LAGENDIJK: In zijn eigen partij is hij onaantastbaar, al staat zijn visie wel ter discussie. Ook binnen de AKP heerst een zekere – stilzwijgende – weerstand tegen het presidentiële systeem dat hij voorstelt. Het is heel opvallend dat ex-premier Abdullah Gül weigert campagne te voeren. Ook de vorige premier, Ahmet Davutoglu, kwam niet opdagen toen de AKP campagne voerde in zijn thuisstad Konya. Als Erdogans electorale successen ophouden, komt de oude garde weer in beeld.
Hoe groot is de kans dat de nieuwe grondwet wordt goedgekeurd?
LAGENDIJK: 30 à 40 procent van het Turkse electoraat is hardcore AKP: zij stemmen altijd op Erdogan, wat hij ook doet. Maar er is ook een grote groep AKP-aanhangers die stemmen op basis van zijn verwezenlijkingen. Als de economie draait, de infrastructuur verbetert en de levensstandaard stijgt, haalt de AKP om en bij de 50 procent. Die groep is zijn achilleshiel. En net dat deel van de AKP-stemmers is diep verdeeld. Toen Erdogan bij de verkiezingen van 2015 over het presidentiële systeem begon, heeft dat veel kiezers weggejaagd. Daarom gaat hij zo hard de confrontatie aan met het Westen. Hij wil zich profileren als de underdog om de nationalisten aan zich te binden. Vergis je niet: als Erdogan zegt dat Europa jaloers is op Turkije, geloven veel Turken dat oprecht.
Hoe kijkt u naar de diplomatieke rel tussen Nederland en Turkije van vorige maand?
LAGENDIJK:(zucht) Erdogan was bewust uit op een confrontatie, en Nederland is gewillig in de val getrapt. Hij wist maar al te goed dat een bezoek van de Turkse buitenlandminister op vier dagen van de verkiezingen voor heibel zou zorgen. De Nederlandse premier Mark Rutte heeft de inschatting gemaakt dat Geert Wilders ermee aan de haal zou kunnen gaan, en dus is hij ingegaan op de provocatie. Het heeft hem geen windeieren gelegd. Rutte heeft vijf à zes zetels extra behaald door de boel mee te laten escaleren.
Wat had Nederland dan wel moeten doen?
LAGENDIJK: Ik vind dat de regering die meeting gewoon had moeten toelaten. We hebben in Europa de mond vol over vrijheid van meningsuiting, maar schieten in een kramp als iemand iets komt vertellen wat ons niet aanstaat. Rutte had ervoor kunnen kiezen om Erdogan niet in de kaart te spelen, zoals Frankrijk en Duitsland dat hebben gedaan. De diplomatieke rel met Nederland levert Erdogan minstens 2 procent extra op.
Waarom is het beschimpen van Europa zo populair in Turkije?
LAGENDIJK: Erdogan is een meester in het inspelen op nationale trauma’s. Hij verwijst graag naar het verdrag van Sèvres uit 1920, toen de Europese grootmachten na de Eerste Wereldoorlog het Ottomaanse Rijk in stukken sneden. Telkens als Europa met eisen komt die Turkije onredelijk vindt, porren Turken elkaar aan: ‘Het is net als het verdrag van Sèvres!’ Daarom is het voor Europese leiders ook zo’n slecht idee om uit te spreken dat ze tegen het presidentiële systeem zijn. Dat moedigt veel Turken aan om vóór te stemmen.
Erdogan noemde de Duitse en Nederlandse regeringen ‘fascistisch’. In welke mate geloven Turken dat echt?
LAGENDIJK: Je moet die beschuldigingen van fascisme in zijn context zien. ‘Fascist’ is een redelijk normaal scheldwoord in Turkije. Turken zeggen ‘fascist’ zoals wij ‘klootzak’ zeggen. Erdogan is een man van het volk, die zich graag volks uitdrukt. Dat gezegd: sommige verwijten zijn zelfs naar Erdogans normen opmerkelijk. Ik denk dat het aantoont dat hij panikeert, omdat hij voelt dat de uitkomst onzeker is. Hij vertelt de grootste gekkigheden om het nationalistische gevoel aan te wakkeren.
Hoe belangrijk zijn de Europese Turken voor de uitslag?
LAGENDIJK: Ik zou hun belang zeker niet overschatten. Over heel Europa zijn er zowat 2,3 miljoen Turken stemgerechtigd. Van die stemgerechtigden komt doorgaans nauwelijks de helft opdagen. Van degenen die opdagen, stemt 60 à 70 procent voor Erdogan. Over heel Europa gaat het over 700.000 à 800.000 kiezers. Als het nipt is, kan het erop aankomen.
Waarom stemmen zo veel Koerden voor Erdogan? Zijn huidige politiek is allesbehalve pro-Koerdisch.
LAGENDIJK: Een groot deel van de Koerden is traditioneel en gelovig, en behoort tot het kernpubliek van de AKP. Zij zien in Erdogan een sterke leider die hen tegen de IS moet beschermen. Bovendien hebben ze een schurfthekel aan de Koerdische afscheidingsbeweging PKK. De Koerden zijn een uitdaging voor Erdogan. Enerzijds moet hij hard genoeg optreden om de Turkse nationalisten aan zich te binden, maar hij mag ook de conservatieve Koerden niet uit het oog verliezen.
Sinds de staatsgreep is de noodtoestand van kracht. Ziet u die binnenkort verdwijnen?
LAGENDIJK: Eigenaardig genoeg loopt de noodtoestand enkele dagen na het referendum af, en hij is nog altijd niet verlengd. Het zou me niet verbazen als hij die noodtoestand nog als verkiezingsbelofte gebruikt: stem op mij en ik schaf hem af.
Wat gebeurt er als de grondwet wordt afgewezen?
LAGENDIJK: Vroeg of laat komt het presidentiële systeem er toch. Erdogan aanvaardt geen ‘nee’. De meest voor de hand liggende optie is dat hij nieuwe verkiezingen uitschrijft, en daar een tweederdemeerderheid behaalt. Om in het Turkse parlement te raken, moet een partij minstens 10 procent van de stemmen behalen. Erdogan gokt erop dat hij de pro-Koerdische HDP en de extreemrechtse MHP onder de kiesdrempel kan duwen. In Koerdistan heb je eigenlijk maar twee serieuze partijen: de AKP en de HDP. Als de HDP geen 10 procent behaalt, zouden die restzetels naar de AKP gaan. Met een tweederdemeerderheid kan de AKP het presidentiële systeem invoeren zonder referendum.
De werkloosheid is al enige maanden aan het stijgen. Kan dat een rol spelen bij de stemming?
LAGENDIJK: De gemiddelde Turk voelt daar voorlopig nog niet zoveel van. De waarde van de lira is gekelderd, maar dat merk je eigenlijk alleen als je importproducten koopt. De werkloosheid stijgt, al is het in Turkije nooit duidelijk of er niet gewoon meer zwartwerk is. Toch gaat de Turkse economie onmiskenbaar zware tijden tegemoet. In de grote bazaar, waar tot voor kort gevochten werd voor winkelruimte, staat een derde van de winkels leeg. Daarom heeft de AKP ook zo veel vaart gemaakt om het referendum aan te kondigen. Ze hebben de grondwetteksten in twee weken door het parlement gejaagd, omdat ze de malaise voor wilden zijn.
Verwacht u een reactie van het leger?
LAGENDIJK: Het is onduidelijk of er sinds de staatsgreep nog veel tegenstanders van Erdogan in het leger zijn. Als er nog veel tegenstanders zijn, zijn ze ongetwijfeld slim genoeg om zich koest te houden. Ik denk niet dat er van het leger iets te verwachten staat. Het heeft zijn zin gekregen nu Erdogan weer oorlog voert met de Koerden.
Wordt het voor Europa moeilijker omgaan met Erdogan als uitvoerend president?
LAGENDIJK: Integendeel, ik denk dat het voor ons veel zou oplossen. Als Erdogan het referendum wint, zie ik Turkije snel met een voorstel komen om de relatie met Europa te veranderen. Ik vermoed dat het zal voorstellen om het Europese lidmaatschap op de lange baan te schuiven en vooral in te zetten op de douane-unie. In ruil voor een uitbreiding van de douane-unie, die economisch van levensbelang is voor de Turken, krijgt Europa enkele strategische punten aangereikt: een vluchtelingendeal, antiterreursamenwerking, misschien een deal voor goedkope energie. Turkije wil af van dat Europese gezeik over rechtsstaat, democratie en mensenrechten. En Europa wil af van de lidmaatschapsbelofte. Ik denk dat Europa een dergelijke suggestie met open armen zal ontvangen. Iedereen wordt er beter van – behalve de democratische oppositie.
‘Burgerrechten worden in de Turkse grondwet altijd gevolgd door de woorden “tenzij het de staat in gevaar brengt”. En die voelt zich nogal snel in gevaar.’
‘Als Erdogan het referendum over de grondwet wint, kan dat veel oplossen voor Europa.’
