Hoever moet iemand heen zijn om met zijn wagen in te rijden op een mensenmassa? Wellicht heeft bij Karst Tates, die in Apeldoorn een aanslag wou plegen op de Nederlandse koninklijke familie, een opeenstapeling van teleurstellingen de boel doen ontploffen.

De kans is klein dat we de hele waarheid achter de aanslag van Karst Tates ooit zullen achterhalen. Veel vrienden leek de 38-jarige inwoner van Huissen, een deelgemeente van Lingewaard, niet te hebben. Er is ene Richard Kwinten, een man die hij af en toe tegenkwam in een café in het naburige Velp, een dorp waar Tates twee jaar geleden even gewoond had. ‘We dronken een biertje of rookten een joint. Maar ik heb hem nooit iets agressiefs horen zeggen, of van hem iets negatiefs opgevangen over het koningshuis’, zei Kwinten.

Tates had wel een paar opmerkelijke kant-jes. Af en toe droeg hij hoge zwarte schoenen en opgerolde broekspijpen. Zijn haar was aan de zijkanten afgeschoren. Hij reed graag hard met zijn auto. Maar zelfs na zijn vreselijke daad in Apeldoorn konden de buren weinig brutaals verzinnen over de man die tot die donderdagvoormiddag 30 april in hun flatgebouw had gewoond. Tates was op zichzelf gericht, dat wel. Maar hij was een vriendelijke man, die weliswaar niet bleef stilstaan voor een praatje. ‘Eerder het verlegen type’, vertelt een buur.

Nooit eerder was Tates in aanraking gekomen met het gerecht. Hij kwam uit een normaal gezin in Gelderland. Zijn vader was gemeenteambtenaar. Maar ook met zijn familie moet hij de laatste tijd weinig contact hebben gehad. Een regionale krant meldde dat Tates begin dit jaar een hele tijd compleet uit beeld was verdwenen. Was dat de reden geweest voor zijn recente ontslag bij een beveiligingsfirma? Bij de gemeente Lingewaard stond Tates niet ingeschreven als werkzoekende. Tegen een enkeling zou hij verteld hebben dat hij in de put had gezeten. In elk geval kon Tates zijn huur van 580 euro niet meer betalen. Hij had dat aan de huisbaas laten weten. Die vertelt dat hij tot en met april het maandelijkse bedrag altijd netjes op tijd had gekregen. ‘Op een dag liet hij me weten dat hij het niet meer kon betalen.’

In 2008 was Tates zijn job ook al eens kwijtgeraakt. Toen werkte hij als heftruckchauffeur bij een bedrijf dat drukwerk verspreidt. Nog een jaar daarvoor was hij in Velp uit zijn appartementje gezet. De Nederlandse krant DeTelegraaf liet een anonieme vriend aan het woord tegen wie hij daarover gezegd zou hebben dat het voor hem niet meer hoefde. ‘Als ik mijn huis uit moet, maak ik er een einde aan. En als mij wat overkomt, pak ik ze allemaal terug.’

Wie Tates toen voor ogen had, daar heeft ook de anonieme vriend het raden naar. In elk geval had hij nooit verwacht dat Tates tot een dergelijke drieste actie zou overgaan. ‘Het is moeilijk om in de hoofden van mensen te kijken’, zegt Hans De Witte, hoogleraar psychologie aan de K.U.Leuven. ‘Het doet me denken aan familiedrama’s waarbij de vader vrouw en kinderen vermoordt vooraleer zelfmoord te plegen. Daar komen kennissen of buren ook altijd tot de vaststelling dat ze “het nooit verwacht hadden”. Vaak zijn de daders vriendelijke mensen. Echt sociaal vaardig zijn ze misschien niet, maar niemand kan er iets negatiefs over zeggen. Eén tegenslag, de spreekwoordelijke druppel, doet dan plots de boel ontploffen. De relatieve rust die deze mensen hun leven lang hebben uitgestraald, blijkt gewoon een façade. Binnenin hebben ze allerlei problemen opgekropt.’

De Witte is gespecialiseerd in arbeidspsychologie en bestudeerde de effecten van werkloosheid. ‘Geen werk hebben is een van de meest stresserende situaties in een mensenleven. Een job is bijzonder belangrijk in onze samenleving. Het is de sleutel tot maatschappelijke participatie. Voor wie werkt, gaan vele deuren open. Eerst en vooral is er het inkomen, waarmee de mensen zich een dak boven het hoofd kunnen verschaffen en andere aankopen kunnen doen. Wanneer dat wegvalt, kan iemand plots in een heel andere levenssituatie terechtkomen. Een appartement huren wordt minder evident, afbetalingen zijn een extra last. Maar behalve voor het geld is werk ook een middel om sociale contacten te leggen. Het geeft je enige status en je hebt een doel in je leven. Vaak worden mensen zonder werk minder positief bekeken door de samenleving.

Denkt u dat Tates mogelijk nog in de put zat, zoals hij tegen iemand had verteld?

Hans De Witte: We kennen niet alle factoren. Maar wanneer iemand overgaat tot een dergelijke daad, moet er meer aan de hand zijn dan één tegenslag, zoals werkloosheid. Het gaat dus hoogstwaarschijnlijk om een combinatie van factoren. Hij zal ook op andere vlakken teleurstellingen hebben opgelopen. Recente gebeurtenissen zullen de druppel geweest zijn.

Kan iemand die depressief is overgaan tot een dergelijke moordaanslag?

De Witte: Depressies brengen vaak zelfmoordgedachten mee. Maar wraakgevoelens zoals bij Karst Tates zijn zeer uitzonderlijk. Een depressie maakt een mens veeleer lusteloos. Dat valt dus moeilijk te rijmen met de energie die hij nodig had om het drama op Koninginnedag te veroorzaken. Ik heb de indruk dat hij in een extreem negatieve cumulatie was terechtgekomen, waarbij de ene tegenslag tot de andere leidde. Wat hem overkomen is, moet hij als heel onterecht beschouwd hebben. Daarna heeft hij zijn diepe teleurstelling afgereageerd op de buitenwereld.

In plaats van een depressie moet Karst Tates dus een grote woede hebben gevoeld?

De Witte: Dat lijkt me logischer. We weten niet of hij de laatste tijd met een depressie kampte. Mij lijkt het inderdaad eerder dat hij enorm kwaad was. Om de daad zo nauwkeurig te plannen, moet hij in elk geval helder van geest geweest zijn. Voor een werkloze is het heel belangrijk bij wie hij de oorzaak legt voor zijn ontslag. Wie van zichzelf denkt dat hij slecht werk geleverd heeft, zal veel sneller in een depressie verzeilen dan iemand die de schuld bij een ander legt. Het wraakmotief was in het geval van Karst Tates nadrukkelijk aanwezig. Maar het blijft een zeer uitzonderlijk voorval, aangezien hij niet de mensen getroffen heeft op wie hij zich wou wreken.

De Duitse misdaadpsycholoog Adolf Gallwitz beweerde in het Algemeen Dagblad dat de mondiale crisis mee aan de oorzaak ligt van het drama.

De Witte: Daar zou ik heel voorzichtig mee zijn. Onderzoek heeft uitgewezen dat mensen die ontslagen worden zich slechter voelen in tijden van economische voorspoed dan in crisisperiodes. Wie nu werkloos wordt, heeft veel meer het gevoel dat werkloosheid tot het dagelijks leven behoort. Het feit dat er nog veel andere mensen zonder werk zitten, biedt veeleer troost dan dat het de negatieve gevoelens versterkt. Het kan natuurlijk wel dat de wereldwijde economische depressie weegt op de algemene sfeer en het gemoed. Maar in dit geval wijst alles erop dat we de redenen moeten zoeken binnen het persoonlijke leven van Karst Tates.

Na afloop van eerdere drama’s hebben sommige psychiaters al gevraagd om in scholen en op het werk een soort detectiesysteem te organiseren om te voorkomen dat risicogevallen overgaan tot een massamoord.

De Witte: Het probleem is dat we doorgaans de factoren niet kennen die een persoon daartoe hebben aangezet. Mensen screenen op kenmerken die je niet kent lijkt een hopeloze zaak. Vaak gaat het wel om vrij eenzame mensen die sociaal niet heel goed ingeschakeld zijn. Maar om die mensen te helpen of drama’s te voorkomen, denk ik niet dat we onze toevlucht moeten zoeken tot een soort observatorium. We kunnen beter de gewoonte aankweken om collega’s of leerlingen te ondersteunen die het moeilijk hebben, zich afzonderen of in de put zitten. Eens met hen gaan eten of een praatje slaan kan dikwijls al veel oplossen.

Zijn dit soort drama’s een product van de moderne westerse samenleving?

De Witte: Het staat vast dat bijvoorbeeld de familiebanden in de jaren 1950 veel sterker waren dan vandaag. Vroeger waren de families veel groter en bleef iedereen bij elkaar wonen. Nu is de eenheid waartoe we behoren veel kleiner. Dat heeft ook zijn voordelen. Het individu is veel zelfstandiger geworden. De mens kan zijn eigen weg volgen en de ontplooiingskansen zijn in onze huidige samenleving veel groter. Maar de risi-co’s op vereenzaming zijn eveneens toegenomen.

Wie het niet meer ziet zitten, pleegt soms zelfmoord. Maar vanwaar komt die drang bij enkelingen om ook anderen te vermoorden? Zijn zij op zoek naar een gloriemoment?

De Witte: Ook al is het dan postuum, de dader heeft de ogen van de hele wereld op zich gericht gehad. De media oogsten ook wat ze zaaien. Ze schenken enorm veel aandacht aan deze gebeurtenis. Het was natuurlijk een symbolische daad op een symbolische dag tegen een symbolische groep, met name de koninklijke familie. Maar de media spelen hier zeker een rol.

Maar we mogen niet vergeten dat er voor een dergelijk drama maar één mens nodig is. Daarom is het ook zo moeilijk te voorkomen.

DOOR HANNES CATTEBEKE