Weinig burgers zullen protesteren wanneer ze straks door de bodyscanner moeten. Maar gaan we ook allemaal onze whereabouts aan de CIA bezorgen? Volgende week is het de Europese dag van de privacy.

‘We glijden af naar een auto-ritaire samenleving’, zegt Jos Vander Velpen, voorzitter van de Liga voor Mensenrechten. ‘En even verontrustend vind ik dat de burger daar niet van wakker ligt.’ De Liga lanceerde enkele maanden geleden, samen met een aantal beroepsorganisaties, een petitie tegen de ‘bewaarplicht’, die nu door het Belgische parlement wordt behandeld, in uitvoering van een Europese richtlijn. De bedoeling is om alle telecommunicatiegegevens van telefoons, sms’jes, mails en ander internetverkeer minstens een jaar bij te houden. Tot nu toe hebben nog maar 3900 mensen de petitie getekend. ‘En toch gaat het om een nooit eerder geziene uitholling van het recht op privacy’, zegt Vander Velpen.

Het parlement legt nu ook de laatste hand aan de wet op de bijzondere inlichtingenmethoden, die het de veiligheidsdiensten zal toestaan om volop telefoons af te luisteren en computers te kraken. Nu al rijst het gebruik van bijzondere opsporingsmethoden door politie en justitie de pan uit. In 2008 werden 4881 telefoons afgeluisterd, een enorme stijging. ‘Er wordt schaamteloos afgetapt’, meent Paul De Hert, de privacyspecialist van de VUB. ‘Het mocht oorspronkelijk alleen voor de zwaarste misdrijven, maar nu wordt het al aan de lopende band toegestaan voor banale zaken.’ Vorige maand veroordeelde het Luikse hof van beroep de Belgische staat nog voor het onwettig afluisteren van vier andersglobalisten, ‘een ontoelaatbare aantasting van hun privacy’.

Het recht op vergeten

Op 28 januari is het de Europese dag van de privacy en gegevensbescherming, en dan begint er een internationale conferentie in Brussel. Dan wordt ook de privacyprijs voor het eerst uitgereikt. ‘Want gelukkig ontstaat er ook een tegenbeweging’, zegt drijvende kracht Paul De Hert. ‘Toegegeven, de privacybeweging is nog zwak en holt achter de feiten aan, maar ik krijg signalen dat ze groeit. In veel Europese landen zijn er nu gemiddeld al een honderdtal privacyspecialisten als waakhonden actief. Ook de rechtspraak legt grenzen op, kijk naar het recente Erdalarrest dat de Belgische antiterreurwet toch inperkt. Ook Swift, Google en Facebook hebben al privacymechanismen moeten aanvaarden. Het heeft geen zin de controlemaatschappij nog tegen te willen houden, dat is een verloren strijd. Maar we moeten wel eisen om mee te praten en mee te sturen.’

De Hert vermoedt dat het klimaat van dreiging gebruikt zal worden om nog meer mensen te scannen, te screenen en in databanken op te slaan. Na het incident op de kerstvlucht naar Detroit, toen een Nigeriaan met een bom in zijn onderbroek een vliegtuig wilde opblazen, kondigden de Amerikaanse autoriteiten alvast een rits verscherpte veiligheidsmaatregelen aan. Nochtans waren er op verschillende niveaus genoeg alarmerende inlichtingen binnengekomen, zelfs van de vader van de dader aan de CIA. Maar die informatie verdronk in de onmetelijke gegevenszee die er bestaat. ‘Een oud zeer’, zegt De Hert. ‘Ik hoor van Interpol dat Amerika ongelooflijk veel informatie heeft. Maar ze hebben geen goed, gecentraliseerd beheer van de informatiestromen. En ze blijven maar nieuwe gegevensbronnen aanboren. Het Amerikaanse én Europese veiligheidsbeleid is veel te weinig transparant. Dat heeft al tot excessen geleid zoals geheime operaties en geheime gevangenissen.’

Moeten we straks allemaal onze whereabouts aan de CIA bezorgen?

PAUL DE HERT: ( lacht) Ja, die kant gaat het uit. Dat is hun natte droom misschien, maar ze moeten het ook nog kunnen verwerken. De luchtvaartmaatschappijen zijn al verplicht de passagiersgegevens te bezorgen van al wie naar Amerika vliegt, en dat zijn liefst 36 persoonsgegevens. De biometrische gegevens van de reizigers, zoals duimscan en vingerafdrukken, worden daar door allerlei diensten opgeslagen en gebruikt. Het bedrijf Swift bezorgt hen de gegevens van onze internationale geldtransacties. De satellieten van Echelon screenen ons telefoon- en internetverkeer via trefwoorden. Bij de in Amerika gevestigde internetgiganten zoals Yahoo en Google worden massaal gegevens opgevraagd. Op de Amerikaanse en internationale terreurlijsten staan al honderdduizenden namen. Enzovoort, en zo verder. Persoonlijk denk ik dat we, in het licht van de terreurdreiging, de nieuwe systemen niet moeten afwijzen, maar ‘privacyoptimaal’ moeten maken. Bijvoorbeeld door privacy impact assessments te vragen, zoiets als een milieueffectenrapport. Neem nu de bodyscanner: laat de impact en meerwaarde meten. Als de scan alleen nog een abstract beeld vormt, kan het voor mij, tenminste als de gezondheid niet wordt geschaad. En als de beelden niet worden opgeslagen of op internet gezet. Er zijn nu veel te weinig onafhankelijke onderzoeken en evaluaties.

Dus nieuwe technologieën toestaan, maar de scherpe kantjes afvijlen?

DE HERT: Ik vind dat we onze pleinvrees moeten afleggen en ons moeten openstellen voor de technologische ontwikkelingen, die adembenemend zijn. Maar we moeten ze sturen en controleren. Wij ijveren bijvoorbeeld voor het recht op forgetfulness, het recht om vergeten te worden. We zouden de bestanden en machines een strikte, maximale bewaartermijn moeten opleggen. Zoals er nu ook al diensten bestaan die je naam tegen betaling van het web halen. Ik ben dus optimistisch.

En als men u een chip wil inplanten?

DE HERT: Ik denk dat we dat nog letterlijk aan de huid gaan ondervinden. Intel heeft al een breinchip voorgesteld. Maar ook dan moeten we streven naar reglementering, net zoals we geen tatoeages onder de zestien jaar toestaan.

De noodtoestand

De Liga voor Mensenrechten, die vorige week nog de subsidies van de Vlaamse regering geschrapt zag, noemt zich helemaal niet optimistisch, maar ziet de toekomst somber tegemoet. Met de huidige ontwikkelingen gaat het soms al verder dan Kafka en Orwell samen hadden kunnen dromen. Die evolutie dreigt straks bestendigd te worden door de Europese Unie, die met het Stockholmprogramma voor justitie verregaande veiligheidsmaatregelen en controles wil vastleggen voor de komende vijf jaren. De ook in Europa oprukkende bodyscanners en biometrische onderzoeken zijn volgens Liga-voorzitter Vander Velpen nog maar een klein deel van het offensief ‘om krankzinnig veel persoonsgegevens in te zamelen en profielen op te maken van grote delen van de bevolking’.

Vander Velpen: ‘De burger beseft het niet, maar als je al die nieuwe technieken en bevoegdheden van de voorbije jaren optelt, is het cumulatief effect verpletterend, alsof de staat een nieuwe noodtoestand afkondigt. De toezichtstaat. Je krijgt aan de ene kant een overheid die alles controleert en registreert en aan de andere kant een onwetende burger die permanent in de gaten gehouden wordt. En waarom? Zijn terreur en misdaad in onze maatschappij echt in die mate gestegen? Het antiterreurbeleid heeft tot verblinding en ontsporing geleid. Alles wordt opgeofferd aan de veiligheid. Iedereen wordt verdacht. Niemand is nog te vertrouwen. Dat preventieve wantrouwen door de overheid tast de fundamenten van onze samenleving aan, zonder dat er een groot debat aan wordt gewijd of een toereikende democratische controle wordt uitgeoefend.’

De baas van Facebook zei vorige week nog dat privacy een begrip uit het verleden is. En de chef van Google zei dat privacy alleen telt voor wie een slecht geweten heeft. Hebt u iets te verbergen?

JOS VANDER VELPEN: ( lacht) Dat is een populistische dooddoener. Wie nog voor privacy opkomt, heult mee met de vijand. Privacy is geen sexy onderwerp meer, maar een vies woord. Het gevolg daarvan zullen we misschien pas beseffen wanneer we binnen 25 jaar in een maatschappij leven waarin het begrip privéleven een fictie is geworden en waarin je dus niet meer vrij en ongestoord kan denken, spreken, jezelf zijn. Dat is ronduit beangstigend.

DOOR CHRIS DE STOOP