Meer en meer arme Belgen en al dan niet illegale vluchtelingen komen niet aan de bak in de reguliere gezondheidszorg. Zij kloppen aan bij humanitaire organisaties. ‘Door al onze creativiteit uit de kast te halen om die mensen te helpen, houden we het systeem net in stand’, klinkt het daar.
‘Dat steeds meer mensen het zonder medische zorg moeten stellen, is niet alleen een schande maar ook een aanslag op de volksgezondheid’, zegt Tine Wyns, directeur bij het Centrum Algemeen Welzijnswerk Noord-West-Vlaanderen. Een paar jaar geleden diende er zich in de Oostendse daklozenopvang bijvoorbeeld een man met longtuberculose aan. Gelukkig hield een huisarts er die dag gratis consultaties, anders had de dakloze tientallen mensen kunnen besmetten. In de vluchtelingenkampen van Calais en Duinkerke was er vorig jaar een uitbraak van mazelen, en ook in opvangcentra voor mensen zonder papieren duiken geregeld besmettelijke ziektes op. Dat komt niet alleen doordat velen van hen niet gevaccineerd zijn, maar ook omdat ze in onhygiënische omstandigheden moeten leven, ongezond eten en amper naar de dokter gaan. Lopen ze pakweg tuberculose of hersenvliesontsteking op, dan kan het een hele tijd duren voor dat wordt opgemerkt. Met alle gevolgen van dien.
Op papier zou iedereen die in ons land woont nochtans toegang moeten hebben tot noodzakelijke gezondheidszorg, maar in de praktijk vallen meer en meer mensen uit de boot. ‘Dat komt door de toename van het aantal vluchtelingen, maar ook door de groeiende armoede in de steden’, zegt Stéphan Heymans, operationeel directeur van Dokters van de Wereld. ‘Naar schatting bestaat die doelgroep al uit zo’n 200.000 mensen.’ Velen onder hen, zoals vluchtelingen, Roma, krakers en daklozen, hebben geen vaste verblijfplaats. Maar ook voor mensen die wel een dak boven hun hoofd hebben, is de drempel van een dokterskabinet soms te hoog. Uit onderzoek van de Christelijke Mutualiteit bleek een paar jaar geleden dat gezinnen met een leefloon minder naar de huisarts gaan, tandzorg uitstellen en sneller op de spoeddienst belanden. In totaal zijn er 900.000 Belgen die doktersbezoeken om financiële redenen op de lange baan schuiven. Nochtans zouden velen onder hen een beroep kunnen doen op de zogenaamde derdebetalersregeling: dan hoeven ze de tegemoetkoming van het ziekenfonds niet voor te schieten en hoeven ze alleen het remgeld te betalen. Maar in veel gevallen zijn ze daar niet van op de hoogte en nogal wat dokters hebben weinig zin in het papierwerk dat erbij komt kijken.
Daardoor is ook het systeem dat asielzoekers recht geeft op terugbetaling van medische kosten vaak een maat voor niets. ‘Artsen die veel vluchtelingen over de vloer krijgen, kennen het systeem’, zegt Heymans. ‘Maar voor iemand die maar af en toe zo’n patiënt ziet, is het niet evident, want de procedure is behoorlijk ingewikkeld.’ Bovendien verschillen de regels van plek tot plek. Zeker in steden met veel vluchtelingen en armen is het OCMW geneigd om de lat hoog te leggen. ‘Je moet een beetje geluk hebben waar je terechtkomt’, zegt huisarts Dirk Lafaut, die aan de VUB een doctoraatsonderzoek doet naar de zorg voor mensen zonder papieren. ‘In de ene stad krijg je in één keer toestemming voor alle medische verzorging die je nodig hebt, in de andere moet je voor elke behandeling of ieder onderzoek terug naar het OCMW. In Antwerpen controleert het OCMW bijvoorbeeld of de behandeling die een arts voorschrijft wel echt nodig is.’
Uitgeprocedeerde asielzoekers of illegalen hebben alleen recht op dringende medische zorg, maar dat begrip wordt strikter ingevuld dan het eigenlijk bedoeld was. ‘Vooral OCMW’s die bang zijn voor een grote toestroom van illegalen verengen het tot levensbedreigende gevallen’, zegt Tine Wyns. ‘Loopt iemand een zware breuk op, dan wordt zijn been meestal wel rechtgezet en doen ze er gips omheen. Maar daarna is hij niet meer welkom en moet hij zelf uitzoeken hoe hij het gips er weer af krijgt. En een illegaal die wordt geopereerd, moet nog dezelfde dag weer uit het ziekenhuis vertrekken. Zelfs als hij amper kan stappen. Binnen ons netwerk zoeken wij dan iemand die hem kan opvangen en verzorgen.’ In sommige steden krijgen illegalen zelfs amper toegang tot medische zorg als ze niet willen meewerken aan een terugkeertraject.
Honden in de wachtzaal
Zelfs als iemand met alle papieren in orde is en recht heeft op gezondheidszorg, wil dat nog niet zeggen dat hij daadwerkelijk naar de dokter kan gaan. Om te beginnen staan veel vluchtelingen en mensen die in armoede leven heel argwanend tegenover officiële instanties. ‘Enveloppen die er officieel uitzien, laten ze bijvoorbeeld ongeopend. Zo bang zijn ze voor wat erin zou kunnen staan. Maar die brief kan natuurlijk een uitnodiging zijn voor de jaarlijkse controle bij de tandarts’, zegt stadssocioloog Stijn Oosterlynck (UAntwerpen). ‘Dat wantrouwen is het duidelijkst bij Romagezinnen, die liever eigen overlevingsstrategieën ontwikkelen dan bij de formele overheid aan te kloppen.’ Hetzelfde geldt voor mensen zonder papieren: zij zijn bang dat ze opgepakt en uitgezet zullen worden zodra ze zich bij een dokter melden.
Wie wel de weg vindt naar een dokterspraktijk of spoeddienst, wordt daarom nog niet geholpen. ‘Meer en meer huisartsen lassen noodgedwongen een patiëntenstop in omdat ze te veel werk hebben’, zegt Lafaut. ‘Sommige artsen en hulpverleners sturen kwetsbare mensen, die vaak met heel complexe problemen kampen, systematisch door naar een wijkgezondheidscentrum, waar ze geen remgeld hoeven te betalen. “Dat past meer bij uw profiel”, klinkt het dan.’ Op zich klopt het ook dat wijkgezondheidscentra, waar meestal ook een psycholoog en een intercultureel bemiddelaar werken, beter zijn uitgerust om mensen met zowel fysieke als psychische kwalen te helpen. ‘Vaak zijn hun problemen gewoon te groot voor één enkele huisarts’, zegt Heymans. ‘Zelfs op de spoeddienst van een ziekenhuis weten ze niet altijd wat ze met hen aan moeten.’
Nogal wat huisartsen zien die mensen ook liever niet tussen hun gewone patiënten zitten. ‘Aan sommigen zie je duidelijk dat ze op straat leven. Ze zijn ongewassen, brengen hun hond mee, hebben soms gedronken, zijn onrustig of hebben wanen’, zegt Tine Wyns. ‘Ik kan me zo een paar mensen voor de geest halen die ik liever niet zou tegenkomen als ik in de wachtkamer van mijn eigen huisdokter zit. Ik kan wel begrijpen dat veel artsen bang zijn dat die kwetsbare mensen hun gewone patiënten zullen wegjagen.’ Daarbij komt nog dat een dokter niet altijd goed weet hoe hij met hen moet omgaan. ‘Het cultuurverschil kan enorm groot zijn. Niet alleen bij mensen van vreemde origine maar ook bij armen’, zegt Wyns. ‘Daardoor interpreteren we hun gedrag soms helemaal verkeerd. Nog niet zo lang geleden kreeg ik telefoon van een apotheker die geschokt was omdat leefloners de medicatie voor hun kinderen, die aan het OCMW werd gefactureerd, voor geld hadden willen ruilen. Aanvankelijk vond ik dat ook schandalig. Maar de enige mogelijke verklaring was natuurlijk dat ze nog grotere noden hadden dan die geneesmiddelen.’
Medische lappendeken
Vandaar dat zo veel mensen anno 2017 buiten het reguliere circuit op zoek gaan naar medische zorg. ‘De hulp waar ze makkelijk toegang toe krijgen, halen ze meestal nog in de publieke gezondheidszorg’, zegt huisarts Dirk Lafaut. ‘Maar als de drempel te hoog is, kloppen ze bij het humanitaire circuit aan. Zo stellen ze eigenhandig een zorgsysteem samen. Welfare bricolage noemen de Britten dat fenomeen.’ In hun poging om zo’n lappendeken van gezondheidszorg aan elkaar te haken, komen ze bij de meest uiteenlopende organisaties terecht. ‘Van religieuze groeperingen en armoedeverenigingen tot Dokters van de Wereld. Maar ook socioculturele werkingen, die wel met kwetsbare groepen werken maar geen ervaring hebben met gezondheidszorg, proberen hen te helpen’, legt Stijn Oosterlynck uit. Veel opbouwwerkers, sociaal assistenten, straathoekwerkers en verpleegkundigen zijn heel creatief in hun pogingen om mensen aan medische zorg te helpen. ‘Dat kan heel frustrerend zijn’, zegt Wyns. ‘Een verpleger, die als vrijwilliger in ons dagcentrum voor transitillegalen werkte, vertelde me dat hij op het punt had gestaan om zelf een wonde te naaien. Hij kon gewoon niet meer aanzien dat de man in kwestie niet door een arts werd geholpen. Daarom hebben we toen huisartsen gezocht die bereid waren om daar geregeld gratis consultatie te houden.’
Ondertussen is dat niet meer nodig. Een paar jaar geleden zette Dokters van de Wereld ook in Oostende een antennepost op, waar artsen en verpleegkundigen een keer per week pro-Deopatiënten zien. Bijkomend voordeel van zo’n antennepost is dat mensen er ook gratis de nodige medicijnen krijgen. Mensen die elders een voorschrift krijgen en geen recht hebben op terugbetaling moeten in de apotheek het volle pond betalen. Maar ook daar bestaan inventieve oplossingen voor. Zo schrijven welwillende artsen weleens pillen voor op naam van een vrijwilliger of buur die ze dan tegen terugbetalingstarief kan gaan kopen.
De laatste jaren trekken dokters en verpleegkundigen ook steeds vaker de wijken in. Preventief werken is de boodschap. Dat is wat onder meer de mobiele vaccinatieteams doen, die op verschillende plaatsen in het land hun tenten opslaan om mensen gratis basisvaccins te geven. ‘In Oostende hebben we ondertussen ook zo’n campagne opgezet’, aldus Tine Wyns. ‘Maar veel ruchtbaarheid heb ik daar niet aan gegeven, want dan is men meteen weer bang dat we daarmee nog meer kwetsbare mensen naar de stad zullen lokken. Nochtans is het van het grootste belang voor de volksgezondheid dat die groepen gevaccineerd worden.’
Allerlei humanitaire organisaties, vrijwilligers en sympathisanten halen dus dag na dag al hun creativiteit boven om arme, kwetsbare en dakloze mensen aan medische zorg te helpen. ‘Dat is natuurlijk heel goed voor de mens die op dat moment voor ons zit’, bedenkt Wyns. ‘Maar tegelijkertijd houden we het systeem zo in stand. Ik vrees dat er pas echt iets zal veranderen als de boel ontploft en mensen in armoede sterven door gebrek aan gezondheidszorg.’
Ondertussen verandert er niets structureels en blijven duizenden mensen door de mazen van het net vallen. ‘Ik vrees dat het alleen erger zal worden nu de overheid allerlei uitkeringen moeilijker toegankelijk maakt. Zeker omdat het leefloon hier al laag ligt’, zegt Dirk Lafaut. ‘Op die manier wordt gezondheidszorg voor meer en meer mensen een gunst in plaats van een recht. Lange tijd was liefdadigheid op het vlak van gezondheidszorg iets voor Afrikaanse kindjes met opgezwollen buiken, maar nu sluipt het ook onze steden weer binnen.’
Door ANN PEUTEMAN
‘Huisartsen zijn bang dat kwetsbare mensen hun andere patiënten zullen wegjagen.’
‘Voor meer en meer mensen wordt gezondheidszorg geen recht maar een gunst.’
