Wilt u weten wat cultuur met natuur of leefmilieu te maken heeft? Lees Vissen redden van Annelies Verbeke, een ecologische roman over de liefde en de fatale illusie die symbiose heet.
Monique Champagne, schrijfster, heeft het met fictie wel gehad. Na een zware liefdesbreuk met Thomas, die ‘haar heeft laten geloven in een geluk waar ze voorheen geen last van had’, zoekt ze naar iets wat haar leven weer kan doen bruisen. En schrijven helpt niet: ‘De inspiratie kwam niet, het nut van een verhaal liet zich moeizaam benoemen.’ Soms komt de toekomst je echter in de vorm van een toeval tegemoet. Monique krijgt onverwachts een telefoontje van de wetenschapper Sven Nootjes, in reactie op een ‘lyrisch betoog’ tegen de overbevissing dat ze schreef. Die vindt dat haar bijdrage een welkome emotie toevoegt aan het wetenschappelijke discours. Daarom vraagt hij of ze haar stuk in enkele Europese steden wil voorlezen, tijdens viscongressen.
Voor Monique komt die vraag als geroepen. Het biedt haar niet alleen de kans op een nieuwe start, het geeft haar schrijven bovendien een nut. Sinds haar artikel wil ze immers iets wezenlijks doen. En ze raakt bezeten door een ‘ecologische missie’: vissen redden. ‘De zeeën, oceanen en rivieren dreigden te worden leeggevist. In die lege zeeën las Monique Champagne het einde van alle leven op aarde, want in zee was alle leven ook ontstaan.’ Dat klopt, maar het pathos en de bezetenheid verraden overidentificatie. Monique herkent haar eigen verlatenheid in het bedreigde lot van de vis: ‘In feite waren vissen de underdogs van het dierenrijk, beesten waarvoor niemand enige empathie scheen op te brengen.’ Alsof haar leven ervan afhangt, geeft ze nog gauw een afscheidsfeest (’thema/dresscode: vis/zee’). Daarna vertrekt ze op een rondreis die haar hoofdstuk na hoofdstuk langs de binnen- en buitenzeeën voert die ons continent begrenzen. Op zoek naar herstel.
Daarmee begint de fictie pas echt. Het is immers alsof Monique haar empathische verbeelding als fictieschrijfster steeds meer in de realiteit zelf investeert. Zo ontaarden haar ontmoetingen met de visbioloog Oskar Wanker bijna in een realisatie van diens sado-masochistische fantasie, omdat ze zijn onuitgegeven roman autobiografisch leest. En het leed dat ze met de gekwelde Michaela deelt, steunt op een misverstand waardoor die haar voor een zekere Stefanie houdt. Dat Monique zo gretig ingaat op die fictieve identiteit, ondanks de leugens waartoe het haar almaar meer dwingt, raakt aan de kern van haar onderneming. Ze vlucht voor de herinnering aan Thomas, die blijft opduiken tussen de regels van het verhaal en de haakjes van de werkelijkheid. Uiteindelijk wil ze ondergaan in de zee van haar verdriet. Voor een mens is dat dodelijk. Een vis herademt dan juist. Verbeke vindt voor Monique een uitweg in de realiteit van de verbeelding.
Daarmee doet ze letterlijk aan Big Fish van cineast Tim Burton denken, een film over een fantast die sterft als de vis uit zijn levende verbeelding. Maar literair valt vooral de parallel op met Koetsier Herfst van Charlotte Mutsaers, waar twijfel aan de vitaliteit van fictie en een reëel activisme voor dierenleven elkaar ook vinden in een fatale illusie. Als de symbiose van realiteit en fictie onmogelijk is, dan is de illusie van de roman verkiesbaar boven de terreur van een verbeelding die zich koste wat het kost wil realiseren. Het maakt van de roman een tegengif voor iedere vorm van fundamentalisme.
Juist daarom is het jammer dat Verbeke haar ecologische thema niet helemaal uitwerkt. Moniques engagement tegen de overbevissing plooit uiteindelijk terug op het klassieke thema van de liefde. Maar misschien is dat terecht. Misschien komt de liefde voor het engagement. Misschien is alleen liefde engagement waard. En is die ooit helemaal zuiver op de graat? Het zijn vragen die borrelen als bubbels, vanuit de diepte van het adembenemende verhaal waarin Verbeke je met haar vinnige stijl meelokt.
ANNELIES VERBEKE, VISSEN REDDEN, DE GEUS, BREDA, 182 BLZ., 18,90 EURO. ISBN 978 90 445 1202 1
Tom Van Imschoot
