Stel u voor dat u uw hele leven zelf mag uittekenen. Dat u alles kunt bepalen. Zou u dat willen? Aflevering 4 van onze filosofische zomerserie.
Ongelooflijk! Dit is de eerste keer in uw leven dat u een loterij wint. En niet zomaar een loterij, u hebt de hoofdprijs gewonnen in de Grote Gelukstrekking. Daar is de afgelopen weken behoorlijk wat rond te doen geweest, want niemand weet precies wat de hoofdprijs is. Het enige wat in die talloze tv-spotjes telkens werd geroepen, is dat de winnaar de ‘garantie’ krijgt op ‘levenslang geluk’. Die belofte volstond voor een recordaantal deelnemers.
Maar hoe zult u die in godsnaam krijgen, die garantie op levenslang geluk? Iedereen in uw omgeving heeft al een gokje gewaagd. Gewoon een enorme smak geld, zei de ene. Een exotisch eiland helemaal voor u alleen, dacht de andere. Seks met uw droompartner, wist iemand. Levenslang gratis yogalessen, lachte nog iemand anders.
Iets wat nog véél straffer is, hoopt u.
Ha, er wordt gebeld. Een man met een lange baard die zich voorstelt als professor Nozick staat voor uw neus. Terwijl hij uw hand schudt, laden zijn twee medewerkers een soort supercomputer uit een vrachtwagen. Een machine met veel knopjes en lampjes en toeters en bellen. ‘De eerste ervaringsmachine ter wereld’, lacht Nozick trots. ‘En u bent de eerste gelukkige.’
Nee, het is absoluut geen grap, verzekert de professor u. Dit is zijn levenswerk, waar hij dertig jaar aan heeft gewerkt en dat hem veel geld heeft gekost. Vandaar die loterij, met de opbrengst ervan kan hij zijn schulden afbetalen.
De ervaringsmachine, legt hij uit, is een supercomputer waarmee alle denkbare en zelfs een heleboel ondenkbare ervaringen kunnen worden gesimuleerd. U wordt straks via een chip in uw hersenen op de computer aangesloten en beleeft alle ervaringen die u van tevoren hebt geprogrammeerd. Terwijl u bent ingeplugd, gelooft u dat dát de echte werkelijkheid is. U bent zich er niet van bewust dat u aan een machine hangt en in een virtuele wereld vertoeft. Alles is honderd procent levensecht.
Zou u graag rijk zijn? Op een exotisch eiland wonen? Seks hebben met uw droompartner? Een wereldberoemd yogi worden? Allemaal mogelijk, het is gewoon een kwestie van programmeren. U mag uw fantasie grenzeloos botvieren, elke kinderdroom verwezenlijken, elke wens in vervulling laten gaan. Als u dat wilt, ligt de wereld over tien minuten aan uw voeten. Alles wat u gelukkig kan maken, zal werkelijkheid worden.
‘Kortom, zeg het maar’, lacht Nozick. ‘Hoe ziet uw verlanglijstje eruit?’
‘Ik heb toch nog een vraagje’, zegt u. ‘Hoelang zal ik aan die machine hangen?’
‘Permanent’, antwoordt de professor alsof dat de normaalste zaak ter wereld is. ‘Uw prijs was immers de garantie op lévenslang geluk. Als ik u inplug, dan is dat voor de rest van uw leven. U mag zelfs uw eigen dood al kiezen. Een tip: morfine – pure euforie!’
‘Maar ik wil vandaag helemaal mijn eigen dood niet kiezen’, roept u vertwijfeld uit. ‘Stel dat ik in de loop van mijn leven van mening verander.’
‘Oké’, sust de professor. ‘Weet u wat we doen? U programmeert telkens twee jaar van tevoren en wordt dan ingeplugd. Na twee jaar aan de machine koppel ik u weer af en mag u vijf minuten pauzeren en nadenken over al die heerlijke belevenissen die u wilt programmeren voor de volgende twee jaar. Akkoord?’
‘En ik zal gegarandeerd gelukkig zijn?’
‘U zult gegarandeerd gelukkig zijn.’
‘En mijn familie, mijn vrienden, mijn geliefden, wat gebeurt er met hen?’ vraagt u.
‘Dat mag u natuurlijk ook programmeren’, antwoordt Nozick.
‘Dat bedoel ik niet’, zucht u. ‘Ik bedoel: wat gebeurt er met hen in het échte leven?’
‘Wel, laten we afspreken dat er zeer goed voor hen zal worden gezorgd. Als deze machine bij u goed functioneert, zijn zij de eersten die er ook voor in aanmerking zullen komen. Geloof me, alles komt in orde. De pure gelukzaligheid voor u en de uwen ligt binnen handbereik. Zullen we nu uw eerste twee jaren programmeren? Wat denkt u?’
En? Wat denkt ú? Doet u het of doet u het niet?
In 1974 publiceerde de Amerikaanse filosoof Robert Nozick (1938-2002) Anarchy, State and Utopia. Het was een direct antwoord op A Theory of Justice, het boek dat zijn Harvard-collega John Rawls drie jaar eerder had geschreven. Rawls, die hier vorige week nog aan bod kwam, verdedigde een theorie van rechtvaardigheid waarin herverdeling centraal stond. Aan onze talenten hebben we geen verdienste, vond Rawls, en dus moeten we de vruchten van die talenten een beetje herverdelen, zodat ook de zwaksten in de samenleving er altijd een beetje beter van worden.
Nozick ging daar absoluut niet mee akkoord. Belastingen vond hij een vorm van diefstal. Elke dag die iemand moet werken om die belastingen te betalen, was voor hem niets minder dan dwangarbeid. Het enige wat een rechtvaardige overheid volgens Nozick mag doen, is de veiligheid van de burgers garanderen. Verder moet de staat zo minimaal mogelijk blijven en zich zo weinig mogelijk met het leven van die burger bemoeien. Hoewel Nozick er zelf de nadruk op legde dat hij een filosofisch en geen politiek boek geschreven had, mag het geen verwondering wekken dat hij de favoriete denker was van ultraliberalen zoals Ronald Reagan.
Op één punt was Nozick het wél helemaal eens met John Rawls: ze waren geen van beiden te vinden voor het zogenaamde utilitaristische denken. Voor een utilitarist is het enige wat telt de totale hoeveelheid aan menselijk geluk op deze planeet. Alles wat het lijden vergroot, moet worden vermeden. Alles wat het geluk vermeerdert, moet worden toegejuicht.
Maar gaat het in het leven wel vooral om geluk? Is geluk echt de ultieme waarde die alle mensen bóven alle andere waarden nastreven? Nee, wist Nozick. Om dat te bewijzen, lanceerde hij het gedachte-experiment met de ervaringsmachine. Hoewel elke gewenste gelukzalige ervaring in die machine kan worden gesimuleerd, zouden de meeste mensen volgens hem toch weigeren om zich te laten inpluggen.
Daar zag Nozick drie goede redenen voor. Eén: we willen dingen doen, alleen de ervaring hebben dat we dingen doen, is niet genoeg. Twee: we willen iemand zijn, we vinden het geen prettig vooruitzicht voor de rest van ons leven aan een machine te hangen. En drie: we willen de door de mens gemaakte realiteit ook af en toe overstijgen, en dat is in een door de mens gemaakte machine nu eenmaal niet mogelijk. Aldus Nozick.
Het gedachte-experiment met de ervaringsmachine bestaat in vele varianten. De bekendste versie is uiteraard the matrix uit de gelijknamige film, een computersimulatie van de wereld waarmee intelligente machines de mensheid in bedwang houden. Een beetje zoals de mensen in Brave New World, het sf-boek van Aldous Huxley, zichzelf ondergedompeld houden in een staat van tamme gelukzaligheid met behulp van het middel – zeg maar: de drug – soma.
In dat verband: zou u dát nemen, een gelukspil? Gesteld dat die pil u in een permanente toestand van euforie kon brengen? Ook niet als er absoluut geen risico op verslaving bestond, zoals dat bij de bestaande geluksdrugs – genre: alcohol, heroïne, cocaïne – wel het geval is?
Nee? U wilt het leven zonder ervaringsmachine of gelukspil onder ogen zien? Zou het dan toch waar zijn, zoals men dat in de spirituele sector wel eens hoort beweren, dat een zekere mate van lijden integraal deel uitmaakt van ons geluksgevoel?
Dat iets pas op voldoening schenkende wijze kan lukken als ook het risico van mislukken bestaat, werd in Knack ooit mooi verwoord door de Vlaamse filosoof Herman De Dijn: ‘De mens is een machine die het geluk nastreeft en daarbij gebruik maakt van andere geluksmachines. Daarin onderscheid ik drie soorten. Pillen en drugs, die keuren we af. Zelfs al bestond de volmaakte gelukspil, dan nog zouden mensen niet tevreden zijn, omdat dat geluk niet écht zou zijn. De tweede soort heeft te maken met mode, trends, reclame: doe dit of dat en u zult gelukkig zijn. Ook onbevredigend, want ook niet echt. Er is maar één goede geluksmachine en dat is een machine die zo in elkaar zit dat je nooit zeker weet dat je krijgt wat je wilt. Dat zijn machines die de cultuur gemaakt heeft: vrienden, familierelaties enzovoort. Buitengewoon riskant allemaal, en nooit gegarandeerd. Maar áls het lukt, dan ben je echt gelukkig.’
Volgende week in aflevering 5: De mens als eendagsvlieg
DOOR JOëL DE CEULAER / ILLUSTRATIE KIM DUCHATEAU
