Eind jaren zeventig liet de Noord-Koreaanse dictator in wording Kim Jong-il een Zuid-Koreaanse steractrice en -regisseur ontvoeren. Zij moesten voor hem propagandafilms draaien. De Britse filmmaker Paul Fischer reconstrueerde hun ontvoering en belicht een van de meest gesloten samenlevingen. ‘Kim begreep de wervende kracht van entertainment. Hij droomde ervan de Spielberg van Noord-Korea te worden.’
Kim Jong-il, zoon van Eeuwig President Kim Il-sung en vader van de huidige Geweldige Leider Kim Jong-un, was in 1978 minister van Cultuur van de Democratische Volksrepubliek Korea. Het zou nog 16 jaar duren voor hij de Opperste Leider van Noord-Korea zou worden en nog eens 33 jaar voor hij het na zijn dood zou schoppen tot Eeuwig Algemeen Secretaris van de Partij. Bij leven en welzijn was Kim Jong-il 1,58 meter lang en droeg hij plateauzolen die hem 12 centimeter hielpen groeien. Hij was verslaafd aan luxe en cognac, en keek de hele dag naar films. ‘Staatszaken waren aan de jonge Kim Jong-il niet echt besteed’, zegt de Britse filmproducent en schrijver Paul Fischer. In zijn fascinerende boek Een Kim Jong-il productie reconstrueert hij hoe de minister van Cultuur in 1978 de Zuid-Koreaanse actrice Choi Eun-hee en regisseur Shin Sang-ok liet ontvoeren. Shin en zijn ex-vrouw Choi stonden bekend als ‘het gouden koppel van de Zuid-Koreaanse cinema’. Met hun ontvoering wilde Kim Jong-il de Noord-Koreaanse filmindustrie een boost geven en zo Hollywood naar de kroon steken. ‘Een tiental jaar geleden hoorde ik voor het eerst het verhaal over die kidnapping’, zegt Fischer. ‘In 1986 slaagden Shin Sang-ok en Choi Eun-hee erin om tijdens een bezoek aan Wenen te ontsnappen. De Franse filmmaker Pierre Rissient ontfermde zich toen een tijdlang over hen. Hij werkte voor het Filmfestival van Cannes en wilde hun flink gedeukte reputatie helpen herstellen. Ik ben opgegroeid in Frankrijk en via Rissient pikte ik het verhaal over die ontvoering op. Ik begon erover te lezen en raakte er snel door geobsedeerd.’
Shin stierf in 2006, maar Choi leeft nog. U bent haar gaan opzoeken?
PAUL FISCHER: Ze is nu 89 en haar gezondheid is erg wankel. Ze wilde me graag ontmoeten, maar was heel de tijd zeer defensief. Na haar ontsnapping verkocht ze de rechten van het verhaal van haar kidnapping aan verschillende uitgevers en filmproducenten. Tijdens mijn research kwam ik verscheidene documentairemakers op het spoor die allemaal ‘exclusief’ de rechten op haar levensverhaal hadden gekocht. Toen ze aan hun film wilden beginnen, bleken ook anderen die rechten in hun bezit te hebben. Dat verontrustte me, want ik had haar toestemming nodig voor mijn boek.
Hoe betrouwbaar is Choi? Tot op vandaag zijn heel wat Zuid-Koreanen ervan overtuigd dat het Choi’s en Shins keuze was om over te lopen naar Noord-Korea.
FISCHER: Zowat de helft van alle Zuid-Koreanen gelooft dat ze hun ontvoering uit hun duim gezogen hebben. Ik was me daar goed van bewust en had niet veel zin om met een broodjeaapverhaal mijn eigen reputatie om zeep te helpen. Dus heb ik maandenlang bewijsmateriaal proberen verzamelen om te kunnen aantonen dat Choi liegt. Ik sprak met heel veel mensen die geen geloof hechten aan haar verhaal. Vlak na hun ontsnapping schreven Choi en Shin zelf ook een boek. Die memoires zijn opgetekend door een ghostwriter, onder de controle en de eindredactie van de Zuid-Koreaanse afdeling van de Amerikaanse geheime dienst CIA. Om naar Zuid-Korea te kunnen terugkeren, moest eerst hun blazoen worden opgepoetst. Daarom gaven ze hun toestemming voor een ‘officiële versie’ van hun biografie. Alle feiten in dat boek kloppen, alleen benadrukken beide protagonisten op zowat elke bladzijde hoe hard ze Noord-Korea haten. Choi is in feite een sterke, onafhankelijke vrouw, maar in die autobiografie beantwoordt ze volledig aan het cliché van de voorbeeldige Zuid-Koreaanse huisvrouw die niets anders doet dan wenen en borduren. Tijdens de lectuur van dat boek twijfelde ik meer dan ooit aan hun geloofwaardigheid.
Mijn eerste gesprek met Choi duurde acht uur. Ik probeerde haar kidnappingsverhaal te doorprikken, maar dat lukte niet. Zij is eerst ontvoerd. Meteen na haar verdwijning sloeg Shin alarm. Hij maakte veel misbaar en verdween later zelf ook, toen hij op zoek was naar haar. Als ze dan toch van plan waren om over te lopen, hadden ze dat toch gewoon samen kunnen doen, zonder al dat gedoe? Tijdens de eerste vijf jaar van hun verblijf in Noord-Korea draaiden ze geen films. Vooral Shin stelde zich in die periode heel vijandig op tegenover Kim Jong-il. Als ze vrijwillig waren overgelopen, zouden ze toch meteen films zijn beginnen maken? Maar ik geef toe, ik bleef zelf lang twijfelen, tot ik vlak voor de laatste redactiefase van mijn boek de Zuid-Koreaanse CIA-agent op het spoor kwam die hen na hun ontsnapping moest debriefen. Ik heb hem grondig laten screenen. Hij verzekerde me: ‘Ze vertellen de waarheid. Elk detail is juist.’
Kim Jong-il had een privécollectie van twintigduizend films, misschien wel de grootste ter wereld, terwijl westerse films in Noord-Korea verboden waren. Waar kwam zijn collectie vandaan?
FISCHER: Als tiener zat Kim dagen- en nachtenlang in het Centraal Filmdistributiecentrum in de Noord-Koreaanse hoofdstad Pyongyang waar de filmcollectie van de staat lag opgeslagen. Nadat hij alle films verscheidene keren had bekeken, verlegde hij zijn interesse naar westerse films. De enige manier om daaraan te komen, was ze het land binnensmokkelen. Dus creëerde hij zijn eigen illegale netwerk en doopte het ‘Operatie nr. 100’. Hij gaf staatssecretaris voor Buitenlandse Zaken Yi Jong-mok de opdracht om een filmpiraterijproject uit te bouwen. Overal ter wereld werden de Noord-Koreaanse ambassades uitgerust met professionele kopieerapparatuur. Het lokale ambassadepersoneel kreeg de opdracht om alle nieuwe films in bibliotheken en videotheken te lenen, van blockbusters uit Hollywood tot softporno. Ze mochten ze zelf niet bekijken, maar moesten er kopieën van maken. Die werden in diplomatieke postzakken naar Pyongyang verstuurd. Daar werden ze eerst door acteurs nagesynchroniseerd in het Koreaans en vervolgens aan Kim bezorgd. Hij droomde ervan de Steven Spielberg van Noord-Korea te worden. Hij bracht veel tijd door op filmsets, waar hij druk in de weer was met het maken van propagandafilms, en zag zichzelf als een begenadigde kunstenaar. Elk jaar organiseerde hij in het stadion van Pyongyang de ‘Massaspelen’, een indrukwekkend spektakel met in ganzenpas marcherende legereenheden, ingewikkelde choreografieën en tienduizenden getrainde burgers die met een perfecte timing het juiste gekleurde kaartje in de lucht staken om mozaïeken te vormen.
Bracht zijn obsessie met films hem op het idee om Choi en Shin te kidnappen?
FISCHER: De Noord-Koreaanse samenleving is zo gesloten als een oester. We weten zo goed als niets over de intenties van de leiders. We kunnen dus alleen maar speculeren over de redenen die Kim had om Zuid-Korea’s beroemdste actrice en regisseur te laten ontvoeren. Wellicht wilde hij dat ze films gingen maken die Noord-Korea in het buitenland op de kaart zouden zetten; films waarvan ook de Japanners, de Europeanen en de Amerikanen konden houden. Zijn vader Kim Il-sung was opgegroeid bij missionarissen en begreep de wervende kracht van cultus en religie; Kim Jong-il groeide op met films en begreep de wervende kracht van entertainment.
Noord-Korea is allesbehalve een socialistisch land, het is een maffiastaat met een doodarme, geterroriseerde bevolking. De Kims hebben hun decadente leefwijze altijd kunnen financieren met drugshandel en met het drukken van perfecte vervalsingen van Amerikaanse honderddollarbiljetten. Kim Jong-il bewonderde Shin Sang-ok, want hij was de eerste échte filmmaker die hij in levenden lijve ontmoette. Hij voelde zich ‘artistiek verwant’ met Shin. Dat zie je ook bij Italiaanse godfathers die zelf de teksten schrijven van de liedjes die charmezangers op het doopfeest van hun kind komen vertolken.
Hoe werd het koppel gekidnapt?
FISCHER: In 1978 was Choi Eun-hee de vijftig gepasseerd en zat haar carrière in een dip. Een Chinese filmproducer nodigde haar uit naar Hongkong. Hij bood haar een rol in een film aan en spiegelde haar voor dat ze een andere film kon regisseren. Verscheidene Zuid-Koreaanse actrices hadden eerder hetzelfde aanbod gekregen, maar geen enkele was erop ingegaan. Choi wel. Ze vloog naar Hongkong en ontmoette een man die beweerde een producer te zijn. Hij troonde haar mee naar een villa op het strand voor ‘een vergadering met investeerders’. Daar werd ze gedwongen aan boord te gaan van een bootje dat haar naar een schip bracht met als bestemming Noord-Korea. Choi had nog een goed contact met haar ex-man. Shin maakte zich zorgen toen hij hoorde dat zijn ex haar bagage had laten staan in haar hotel en nooit had uitgecheckt. Ook hij vloog naar Hongkong. De lokale politie beschouwde hem snel als een verdachte, als de man die zijn ex-vrouw uit de weg had geruimd. Tot ook hij op een dag spoorloos verdween. Zijn paspoort was bijna vervallen en iemand bood hem hulp aan. ‘Een vriend op het strand zal je vertellen wat je moet doen.’ Ze sleurden Shin een bootje in en ook hij werd meteen ‘verscheept’ naar Pyongyang. Ontvoering van buitenlanders was voor Noord-Korea decennialang een gangbare praktijk. Sinds de start van de Democratische Volksrepubliek Korea in 1948 zijn honderden mensen gekidnapt. Choi en Shin werden doelbewust ontvoerd, terwijl de meeste anderen zomaar van de straat geplukt werden.
Waarom?
FISCHER: Vaak om de identiteit van iemand te kunnen inpikken. Agenten van de Noord-Koreaanse geheime politie ontvoerden lukraak een Japanner, namen zijn paspoort af, staken hem in een strafkamp of vermoordden hem. Een geheim agent gebruikte die nieuwe identiteit vervolgens om een moordaanslag in het buitenland te plegen. Er zijn ook ontvoeringen bekend van Japanse meisjes die in ruil voor bewezen diensten aan Chinese soldaten werden gegeven. Op 30 juli 1977 ondernamen ze al eens een poging om een Zuid-Koreaanse actrice te ontvoeren: Yoon Jung-hee en haar man, de pianist Paik Kun-woo, konden in Zagreb ternauwernood ontsnappen. Ook voor hen was een val opgezet. Die kidnappoging is uitvoerig gedocumenteerd en beschreven in documenten van de vroegere Joegoslavische geheime dienst die bijna dertig jaar later openbaar zijn gemaakt.
Tijdens hun ontvoering reisden Choi en Shin voor Noord-Korea naar internationale filmfestivals. Zo leken ze het spel van Kim toch mee te spelen?
FISCHER: In de ogen van veel Zuid-Koreanen maakten ze zich zo inderdaad erg verdacht. In de periode van hun ontvoering reisden ze onder andere naar Berlijn en Londen. Choi zegt dat ze geen keuze hadden: ‘Ze hadden ons paspoort en we werden constant omringd door acht gewapende lijfwachten.’ Tijdens de eerste jaren van zijn kidnapping zat Shin in een heropvoedingskamp waar hij gemarteld werd. Er waren momenten waarop Choi wilde vluchten. Volgens haar zag Shin dat niet zitten; hij was doodsbang dat hij opnieuw in dat kamp zou terechtkomen.
Hertrouwden ze tijdens hun ontvoering op bevel van Kim Jong-il?
FISCHER: Tijdens de eerste vijf jaar van hun ontvoering was Choi gehuisvest in een villa; Shin probeerde te ontsnappen en belandde daardoor vier jaar lang in dat heropvoedingskamp. Uiteindelijk gingen ze door de knieën en beloofden ze Kim dat ze alles zouden doen wat hij van hen verlangde. Daarop besliste hij dat ze moesten hertrouwen. Ze gaven elkaar opnieuw het jawoord op een van hun officiële reizen als Noord-Koreaans filmkoppel, in een kerk in Boedapest. Indertijd waren ze gescheiden omdat hij haar had bedrogen. Maar voor hun vier kinderen waren ze met elkaar blijven praten. De kidnapping bracht hen opnieuw bij elkaar. Ik heb Choi gevraagd of ze ook zonder die ontvoering hertrouwd zouden zijn. Haar antwoord was: ‘Nee.’
Wat voor leven leidden ze na hun ‘capitulatie’?
FISCHER: Van dan af leefden ze zoals de Noord-Koreaanse apparatsjiks: in luxe. Ze konden niet gaan of staan waar ze wilden, maar ze mochten wel films maken en kregen daar ook alle middelen voor. Tot aan zijn dood in 2006 sprak Shin over die tijd als de beste jaren van zijn leven. Hij vond Kim zijn allerbeste producer ooit, want de dictator stelde nooit vragen en liet de geldkraan lopen. Shin genoot absolute artistieke vrijheid. Als hij voor een film een trein wilde opblazen, werd die trein hem op eenvoudig verzoek meteen geleverd. Choi wilde dan weer het liefst zo snel mogelijk ontsnappen en terugkeren naar haar kinderen. Voor de Noord-Koreanen waren ze de grootste beroemdheden ooit. Als ze ergens een film aan het opnemen waren, kwamen er massa’s mensen kijken.
Het duurde een hele tijd voor in Zuid-Korea bekend raakte dat Choi en Shin in Noord-Korea zaten. Het koppel stal een bandopnemertje en maakte heimelijk opnames van gesprekken met Kim Jong-il. Een aantal van die bandjes konden ze naar Zuid-Korea smokkelen. Voor de Zuid-Koreaanse regering volstond dat als bewijsmateriaal om ook officieel te spreken van een ontvoering. Al geloofden ze dat niet echt en beschouwden ze de tapes als opgezet spel. Shin en Choi zagen er gezond en gelukkig uit. Ze droegen dure kleren en liepen op filmfestivals met een stralende lach rond.
Hun ontsnapping in 1986 was voor Kim Jong-il een schok?
FISCHER: Ongetwijfeld. Kim was erg in zijn nopjes met de films die ze maakten; over hun bombastische monster- en actiefilm Pulgasari uit 1985 was hij razend enthousiast. Hij droomde van een grote internationale filmsamenwerking en stuurde het koppel in 1986 naar Wenen om er Pulgasari te promoten bij Europese producers. Ze zouden er ook in een restaurant een interview geven aan de Japanse journalist Akira Enoki. Shin kende Enoki van vroeger. Vlak voor ze naar dat interview vertrokken, lukte het Shin om met Enoki te bellen. Hij vroeg hem om voor het restaurant in een taxi te wachten. Shin en Choi konden hun lijfwachten ervan overtuigen om deze keer niet bij het interview aanwezig te zijn. Normaal bleven ze altijd in hun buurt; ze sliepen zelfs in hun suite. Shin zei: ‘Enoki is een slimme journalist; hij heeft meteen door dat jullie ons bewaken. Hij zal in zijn artikel schrijven dat we gekidnapt zijn en zo het blazoen van Noord-Korea besmeuren. Blijf in de auto zitten. Wij zullen hem vertellen hoe vrij en blij we zijn, en hij zal ons geloven.’ De lijfwachten, die hen al een paar jaar bewaakten, vertrouwden hen. Aan het restaurant sprongen Shin en Choi de taxi in. Net als in de film volgde er een wilde achtervolging door het centrum van Wenen, tot bij de Amerikaanse ambassade. Daar vroeg het koppel asiel aan. De Amerikanen brachten hen eerst naar Duitsland en daarna naar de VS. Voor de CIA waren ze een interessante bron van informatie over het Kim-regime en over de algemene toestand in Noord-Korea.
Wat voor herinneringen heeft Choi nu nog aan haar tijd in Noord-Korea?
FISCHER: Ze beweert dat ze er doodongelukkig was: ‘Ik miste mijn kinderen.’ Toen ik zei dat het leek alsof ze al die films met hart en ziel maakte, antwoordde ze: ‘Ik was aan het acteren; ik deed alsof.’ Als je in haar bijzijn de naam van Kim uitspreekt, wordt ze boos. Ze is ondertussen ultrakatholiek. Ze zegt nu: ‘Kim Jong-il had waarschijnlijk zijn redenen om ons te ontvoeren, ik vergeef hem daarvoor, maar ik haat hem uit de grond van mijn hart.’ Maar als Shin nog had geleefd, had ik zonder twijfel een totaal ander verhaal gehoord. Toen het koppel in de jaren 1990 in Californië woonde, stond er een foto van hem met Kim prominent op zijn bureau. (lacht) Hij vertelde toen aan iedereen die het horen wilde dat hij de films die hij in Noord-Korea had gemaakt als zijn meesterwerken beschouwde.
Hebt u Noord-Korea bezocht?
FISCHER: Ja, al heb ik daar eerst lang over getwijfeld. Want ze tonen je alleen maar wat ze je willen laten zien. Een reis in Noord-Korea is als een bezoek aan een gevangenis waar je rondgeleid wordt door gevangenen die doen alsof ze in het paradijs leven. In mijn reisaanvraag schreef ik dat ik een filmmaker ben en dat ik een coproductie met de Noord-Koreaanse filmindustrie wilde opzetten. Een Britse filmmaker die met hen wil samenwerken: dat klonk hen als muziek in de oren. Ze toonden me alles wat in Noord-Korea met film te maken heeft. Ik kreeg wel twee gidsen mee, zodat ze niet alleen mij maar ook elkaar konden controleren. Mijn hotel lag op een eiland, en zodra alle gidsen verdwenen waren, werden de bruggen gesloten en lag het complex geïsoleerd van de rest van de wereld. Toen ik op een avond aanstalten maakte om alleen naar buiten te gaan, werd ik meteen omsingeld door het hotelpersoneel. En de hoofdstad Pyongyang leek wel een kloon van Disney World: ook daar was alles fake, zag iedereen er dodelijk vermoeid uit, en klonk er de hele dag irritante muziek door verborgen luidsprekers.
DOOR JAN STEVENS
‘De Kims financierden hun decadente leefwijze met drugshandel en perfecte vervalsingen van Amerikaanse honderddollarbiljetten.’
