Volgende week spreken de Britten zich per referendum uit over het lidmaatschap van de Europese Unie. Update van een bitsig debat dat de partijen tot op het bot verdeelt. ‘Wat de uitslag ook wordt, op 24 juni zal David Cameron een groot probleem hebben.’
Moet het Verenigd Koninkrijk lid blijven van de Europese Unie of de Europese Unie verlaten? Op die vraag moeten de Britten op 23 juni een antwoord formuleren. Er is stemrecht voor alle meerderjarige Britten, Ieren, Maltezen, Cyprioten of nationaliteiten uit het Britse Gemenebest die in het Verenigd Koninkrijk wonen. Ook Britten die minder dan vijftien jaar in het buitenland wonen, mogen deelnemen. Opvallend: ook leden van het Hogerhuis van Gibraltar hebben stemrecht.
Eigenlijk is het referendum een uit de hand gelopen partijdispuut. In de aanloop naar de parlementsverkiezingen van 2015 beloofde de Britse premier David Cameron in januari 2013 een referendum over EU-lidmaatschap uit te schrijven als hij herverkozen werd. Op die manier, redeneerde Cameron, zou hij drie vliegen in één klap slaan. Vooreerst hoopte hij de eurokritische vleugel in zijn eigen partij, de Conservative Party, te bezweren. Een referendum zou ook de wind uit de zeilen nemen van de sterk eurokritische UK Independence Party (UKIP), die in de peilingen op dat moment hoge toppen scheerde. Bovendien gaf de dreiging van een referendum Cameron de nodige hefboom om bij de Europese Raad te onderhandelen over de voorwaarden van het Britse lidmaatschap.
Aanvankelijk leek de gok te slagen. UKIP speelde bij de parlementsverkiezingen geen rol van betekenis, en door het slechte resultaat van de Liberal Democrats had Cameron voor zijn tweede ambtstermijn niet langer een coalitiepartner nodig. Ook in de onderhandelingen met de Europese Raad bedong Cameron enkele opmerkelijke – zij het doorgaans symbolische – toegevingen. Zo hoeft het Verenigd Koninkrijk niet mee te betalen aan bail-outs waarmee de euro onderstut wordt, krijgen EU-werknemers niet meteen volledige toegang tot de Britse sociale zekerheid en kreeg Cameron de plechtige belofte dat de naar Brits aanvoelen excessieve Europese regulering zal worden teruggeschroefd. Ook al waren de toegevingen op zich weinig spectaculair en worden ze pas van kracht als de Britten besluiten in de EU te blijven, voor Cameron bleken ze meer dan genoeg om de leiding van de Remain-campagne op zich te nemen.
Voor de balorige eilandbewoners is een Europareferendum geen primeur. In 1975 al riep Labour een referendum uit om het Britse lidmaatschap van de Europese Economische Gemeenschap te evalueren. Spannend werd het nooit: uiteindelijk stemde twee derde van de Britten voor een verlengd lidmaatschap. De Britain in Europe-campagne kreeg heel wat steun in de pers. Bovendien was Labour-premier Harold Wilson erin geslaagd zijn ministers uit het strijdgewoel te houden. Het plaatje ziet er vandaag helemaal anders uit. De voormannen van de Leave-campagne zijn minister van Justitie Michael Gove en Boris Johnson, de voormalige burgemeester van Londen, twee zwaargewichten uit de Conservative Party. Ook ex-minister van Financiën Iain Duncan Smith en Chris Grayling, de leider van het Lagerhuis, willen het Verenigd Koninkrijk uit de Europese Unie. Ook een aantal Labourverkozenen heeft zich bij het Leave-kamp aangesloten. De UKIP van partijleider Nigel Farage voert een afzonderlijke campagne. Nochtans is het gros van de politieke partijen nog steeds niet te vinden voor een brexit. Naast premier Cameron en een aanzienlijk deel van zijn partij hebben ook Labour, de Scottish National Party, de Liberal Democrats en de centrumlinkse Welsh-nationalistische Plaid Cymru zich aangesloten bij de campagne om het Verenigd Koninkrijk aan boord van de Europese Unie te houden.
Bitse campagne
De achterliggende inzet van het referendum is niets minder dan het Britse premierschap. ‘Boris Johnson speelt alles of niets’, bevestigt Steven Van Hecke, professor Europese politiek aan de KU Leuven. ‘Dit referendum is zijn enige kans om partijleider te worden en een gooi te kunnen doen naar het premierschap. Als het referendum uitdraait op een brexit, is Camerons politieke carrière over en kan hij onmogelijk aanblijven als premier. Dat is tegelijk de enige reden waarom Johnson de Leave-campagne aanvoert. Tot januari was hij binnen de Conservative Party een van de meest pro-Europese stemmen.’
Ondanks zijn politieke ondertal voert het Leave-kamp een buitengewoon bitse campagne. Zo vergeleek Boris Johnson het idee van verdere Europese integratie met de plannen die Adolf Hitler voor Europa koesterde. Ook de tabloidpers heeft voluit de kaart van de nee-stem getrokken. The Sun suggereerde zelfs dat de Queen een brexit genegen zou zijn. Daarvoor baseerde de krant zich op vermeende uitspraken van de koningin, die evenwel van voor het referendum dateerden. Ook de Daily Express riep zijn lezers op ‘de middenvinger op te steken’ naar de EU. De Remain-gezinde Daily Telegraph beweerde dan weer dat de meer dan drie miljoen niet-Britse EU-burgers in het Verenigd Koninkrijk bij een eventuele brexit gedeporteerd zouden worden.
In vergelijking met het luidruchtige Leave-kamp komt de Remain-campagne maar bleekjes voor de dag. Waar Cameron voorheen maar wat graag jammerde over de regelneverij en spilzucht van de Europese Unie, moet hij nu de lof van de Europese samenwerking zingen. En dat gaat hem slecht af. Labourleider Jeremy Corbyn is voorstander van Europees lidmaatschap, maar houdt zich opvallend gedeisd. Hij is niet van plan om de kastanjes voor Cameron uit het vuur te halen. Bovendien is ook Labour intern diep verdeeld over de kwestie. De gecontesteerde Corbyn wil die breuklijn niet uitdiepen.
Glastonbury
Het is onduidelijk welke kant het referendum zal opgaan. De opiniepeilingen schieten alle richtingen uit, maar duiden wel op een heel grote eurokritische aanhang. De aanvankelijke inschatting dat de Britten naarmate de campagne vordert het gezonde verstand zouden terugvinden en het economische risico van een brexit zouden schuwen, lijkt alvast niet uit te komen. In het algemeen zijn jongeren, hooggeschoolden en stedelingen eerder Europeesgezind; ouderen en laaggeschoolden zijn de Europese gedachte doorgaans minder genegen. Doordat het referendum net als alle Britse verkiezingen op een donderdag valt, zal het aantal oudere stemmers relatief hoger liggen. Bovendien valt het referendum samen met het Glastonbury Festival, het grootste muziekfestival van het land. Dat scheelt een pak stemmen van jongeren.
Los van de uitslag dreigt vooral de Conservative Party de grote verliezer van het referendum te worden, vindt Van Hecke. ‘De partij is tot op het bot verdeeld over Europa’, zegt hij. ‘Als het Verenigd Koninkrijk in de Unie blijft, zie ik verschillende mandatarissen de partij verlaten voor UKIP. En als het brexitkamp het haalt, komt er een nieuw referendum over Schotse onafhankelijkheid, waarbij het pro-onafhankelijkheidskamp dit keer wel eens de meerderheid zou kunnen halen. Wat ook de uitslag wordt, op 24 juni zal David Cameron een groot probleem hebben.’
DOOR JEROEN ZUALLAERT, ILLUSTRATIE ZAZA
Het referendum is eigenlijk een uit de hand gelopen partijdispuut.
‘Dat het referendum op een donderdag valt, is vooral gunstig voor de voorstanders van een brexit.’
